دستور گشتاری زایشی
دستور گشتاری‌زایشی (transformational generative grammar)
دستوری که نوآم چامسکی[۱] زبان‌شناس امریکایی در ۱۹۵۷ در کتاب ساخت‌های نحوی[۲] خود پی افکند و سبب انقلابی در زبان‌شناسی[۳] شد. چامسکی نظریه‌ای می‌جست که هم ساختار زبان و هم زایایی زبان را توضیح دهد ـ زایایی به این معنا که انسان می‌تواند جمله‌هایی بسازد و جمله‌هایی را بفهمد که پیش‌تر هرگز نشنیده است. چامسکی مدعی شد که آموزش زبان قابلیتی ذاتی در انسان است و کار زبان‌شناس توصیف این توانایی همگانی، موسوم به توانش زبانی، با دستوری است که دستورهای همۀ زبان‌ها از آن قابل استخراج باشد. زبان‌شناس با فهم قواعدی که به کودکان کمک می‌کند سخن گفتن به نخستین زبانی را که می‌شنوند بیاموزند، به این دستور دست خواهد یافت. چامسکی الگو یا دستور حاصل را گشتاری ـ زایشی نامید زیرا به گشتارها یا قواعدی اشاره داشت که زاینده یا سبب‌ساز تولید زبان‌اند. به اعتقاد چامسکی، بعضی قاعده‌ها در همۀ زبان‌ها مشترک‌اند و بخشی از یک دستور عام را تشکیل می‌دهند، در حالی‌که برخی دیگر مختص زبان‌هایی خاص‌اند و در جوامع زبانی خاصی به کار می‌روند. از دهۀ ۱۹۶۰ تاکنون بسیاری از تحولات عرصۀ زبان‌شناسی واکنش‌هایی موافق یا مخالف با نظریات چامسکی بوده‌اند.