دستگاه عصبی

دستگاه عصبی (nervous system)

مجموعه‌ای از یاخته‌های عصبی مرتبط، در بیشتر بی‌مهرگان و همۀ مهره‌داران. دستگاه عصبی از دستگاه عصبی مرکزی و دستگاه عصبی خودکار تشکیل شده است. این دستگاه ممکن است به سادگی شبکۀ عصبی مرجانیان، ازجمله عروس دریایی، یا به پیچیدگی دستگاه عصبی پستانداران باشد که دارای دستگاه عصبی مرکزی متشکل از مغز، نخاع، و دستگاه عصبی محیطی متصل به اندام‌های حسی، عضلات، و غدد است.

دستگاه عصبی انسان. دستگاه عصبی انسان حاصل میلیون‌ها سال تکامل، به‌ویژه در درجۀ پیچیدگی مغز یا مغزسازی، است. دستگاه عصبی از لحاظ توصیفی به دو بخش مرکزی و محیطی تقسیم می‌شود، در حالی‌که از لحاظ کالبدشناسی و عملی بین دو بخش پیوستگی وجود دارد. دستگاه عصبی مرکزی از مغز و نخاع تشکیل شده است. دستگاه عصبی محیطی به‌وضوح تقسیم نشده است، اما اجزای کالبدی آن عبارت‌‌اند از اعصاب نخاعی، اعصاب مغزی، و دستگاه عصبی خودکار.

جایگاه دستگاه عصبی. در ساده‌ترین دستگاه عصبی، در مرجانیان، یاخته‌های عصبی خاصی روی سطح بدن جانور، پیام‌هایی را به یاخته‌های عضلانی عمقی‌تر یا غدد می‌فرستند. این پیام‌ها مستقیماً یا از طریق شبکه‌ای از یاخته‌های عصبی مرتبط منتشر می‌شوند. دستگاه عصبی منتشر و کاملاً سطحی در همۀ مرجانیان مشاهده می‌شود. فقط در کرم‌های پهن، عقدۀ عصبی سری توسعه یافته است که اطلاعات را به‌جای دریافت از یاخته‌های حسی غیرتخصصی، از یاخته‌های ویژه دریافت می‌کند. در بی‌مهرگان عالی‌تر، دستگاه عصبی منتشر به‌شکل مسیرهایی طولی متراکم می‌شود و به عقدۀ عصبی سری ختم می‌شود. به‌علاوه، دستگاه عصبی از سطح به زیرِ‌ مجموعۀ عضلانی تغییر موقعیت می‌دهد. این نقل‌مکان تکاملی دستگاه عصبی در تکوین دستگاه عصبی انسان منعکس شده است و از لایه‌های اکتودرمی جنین منشأ می‌گیرد. در جانوران عالی‌تر، یاخته‌های عصبی حسی در نزدیکی طناب عصبی مرکزی قرار گرفته‌اند و ارتباط خود را با پوست از طریق رشته‌هایی با پایانه‌های عصبی ویژه حفظ‌ می‌کنند. در مهره‌داران، انتهای سری دستگاه عصبی برای تشکیل مغز نسبتاً توسعه یافته است. مغز اطلاعات دریافت‌شده از مجموعه‌ سلول‌های حسی را با واسطۀ تنۀ عصبی پشتی یا طناب نخاعی جمع‌بندی می‌کند.

---