دعا
دُعا
نیایش به درگاه الهی در اشکال گوناگون. ممکن است از برگزاری آیینی رسمی برای وصول به مطلوب تا سعی در برقراری ارتباط در حال مراقبه را دربر گیرد. در مسیحیت، کلیسای کاتولیک و ارتُدوکس توسل به مریم عذرا[۱] و ملائکه و اولیا را به‌عنوان شفیع مجاز می‌شمارند، حال آن‌که در مذهب پروتستان تنها می‌توان به درگاه خدا دعا کرد. در آیین هندو[۲]، خدای بزرگ یا هر خدای دیگری را در دعا می‌توان مخاطب قرار داد. دعا اغلب شامل ترنم متون مقدس به زبان سانسکریت و ذکر لفظ مقدس «آوم» (om یا aum) است. دین یهود از قدیم ادعیه‌ای برای بسیاری از امور و موقعیت‌های روزمره داشته است و هر روزه چند نوبت نماز جماعت در کنیسه‌ها خوانده می‌شود. هر مرد بالغ یهود تکلیف دارد که در صورت امکان در آن‌ها شرکت کند تا مینیان یا جمع ده نفرۀ لازم برای نمازهای جماعت تشکیل شود. سیک‌ها[۳] آیاتی از گورو گرنته صاحب[۴] را در دو نماز صبح و عصر می‌خوانند. مسلمانان پنج‌بار در روز نماز می‌گزارند. در بعضی ادیان، دعا تقریباً تنها برای تأمین منافع مادی از قبیل تندرستی، محصول خوب، یا پیروزی در جنگ است. لیکن در غالب ادیان، دعا نه تنها به قصد تقاضایی بلکه همچنین شامل اعمالی مانند تأمل، عبادت، ابراز محبت، شکرگزاری، شفاعت (دعا برای شخص دیگری)، اعتراف، و دادن کفاره است. در بسیاری از ادیان برای دعا از نمادهایی مانند شمایل در آیین هندو یا صلیب در دین مسیح نیز استفاده می‌کنند. در آیین دائو/تائو[۵] دعا بین شخصِ دعاکننده و خدایی خاص یا نیاکان شخص رابطه برقرار می‌کند. کاغذهای چاپی دعای سلامت یا ثروت را می‌خرند و در پیشگاه مجسمۀ خدا می‌سوزانند. دعا خواندن در خلوت و سکوت نیز رایج است. در بوداییگری تبتی از «چرخ دعا» استفاده می‌شود و دعا را اغلب روی پرچم یا پارچه‌ای می‌نویسند تا باد آن را به همه جا ببرد. تکرار دعای «نمبوتسو[۶]» اهمیتی محوری در بوداییگری دیارپاک[۷] ژاپنی دارد. ادعیۀ آیینی شینتو[۸] بر این باور دیرینه استوار است که الفاظ زیبا و شیوا آثار نیک به‌بار می‌آورد و از الفاظ زشت، شر بر‌می‌خیزد. دعاهایی که در عبادات مسیحی فراوان به‌کار می‌روند عبارت‌اند از دعای ربانی (پاترنوستر[۹] یا پدر ما)، درود بر مریم (آوه ماریا[۱۰])، و گلوریا پاتری[۱۱] (متبرک باد پدر). به استناد انجیل‌ها، دعای ربانی را عیسی مسیح به حواریانش آموخت. دعای «درود بر مریم» را غالباً پیروان کلیسای کاتولیک به‌ویژه در هنگام ذکر و تسبیح به‌کار می‌برند. مسیحیان معمولاً دعا را با آمین (چنین باد) پایان می‌دهند. در قرآن کریم و احادیث معصومین (ع) بر دعا و نیایش به درگاه خداوند بسیار تأکید شده و از آن به مغز عبادت و سلاح انبیا و حربۀ مؤمن تعبیر شده است. دعا روح امید به انسان می‌دهد و او را به سوی خواسته‌اش به حرکت وا می‌دارد و از رکود و تنبلی و بی‌تفاوتی دور می‌کند. این است که گفته شده دعا پشتوانۀ عمل است و در احادیث تأکید شده است که دعا بدون عمل فایده ندارد.
آداب دعا. بعضی از علمای شیعه این آداب را بر سه بخش تقسیم کرده‌اند: ۱. پیش از دعا؛ ۲. مقارن دعا؛ ۳. بعد از دعا. مهم‌ترین آن‌ها به اختصار عبارت است از ۱. معرفت و ایمان به خداوند و توکل بر او؛ ۲. توبه از گناهان و پرهیز از آلودگی‌ها، به‌خصوص از حرام‌خواری؛ ۳. حضور قلب و توجه کامل هنگام دعا؛ ۴. ستایش و سپاس خداوند پیش و پس از دعا و یاد کردن از نعمت‌های الهی؛ ۵. درود فرستادن بر محمد (ص) و آل محمد (ع)، قبل و بعد از دعا؛ ۶. توجه به مصالح و نیازهای عمومی جامعه و دعا برای همۀ مؤمنان که در این صورت به اجابت نزدیک‌تر است؛ ۷. بلندکردن دست‌ها به سوی آسمان به هنگام دعا؛ ۸. ابتدا کردن به دعا برای امام زمان (عج) و مقدم داشتن خواسته‌های پیشوای معصوم بر خواسته‌های خویش. ۹. و بالاخره، حسن‌ظن داشتن به خداوند و امیدوار بودن به اجابت دعا. در بابِ زمان و مکان دعا نیز گفته‌اند که گرچه درخواست از خداوند وقت و جای خاصی ندارد، اما بعضی از زمان‌ها و مکان‌ها در اجابت دعا تأثیری بیشتر دارند؛ ازجمله: شب و روز جمعه، شب‌ها و روزهای ماه رمضان به‌خصوص شب‌های قدر، شب‌ها و روزهای عرفه و مبعث پیامبر (ع) و اعیاد فطر و قربان و غدیر، نیمۀ رجب و نیمۀ شعبان، هنگام شنیدن صدای اذان، و هنگام نزول باران، و بعد از هر نماز، هنگام سحر و افطار روزه‌داران، و دعا در هر مسجد به خصوص مسجدالحرام و مسجد النبی و مسجد کوفه و مسجد سهله و منی و عرفات و آرامگاه معصومین، به‌خصوص حایر امام حسین (ع) در کربلا. شیواترین و جامع‌ترین دعاها با مضامینی بلند برای زمان‌ها و مکان‌های مقدس و نیز حوایج و حالات خاص، از ائمه (ع) رسیده و قسمتی از آن‌ها در مراسم و مجالس عمومی و خصوصی خوانده می‌شود؛ ازجمله: دعای ابوحمزۀ ثمالی؛ دعای افتتاح؛ دعای امام حسین (ع) در روز عرفه؛ دعای جوشن کبیر؛ دعای سمات؛ دعای کمیل و دعای ندبه. مجموعه‌های مختصر و مفصل بسیار از ادعیۀ مختلف تدوین شده که مشهورترین آن‌ها ذیل نام هریک معرفی شده است.