دفاع طبیعی
دفاع طبیعی (natural defence)
در زیست‌شناسی، دفاع در برابر بیماری‌ها، با سدهای طبیعی. در جانوران، سدهای طبیعی عبارت‌اند از پوست و دستگاه‌های دفاعی گردش خون، ازجمله تولید پادتن‌ها[۱]. اگر سدهای دفاعی طبیعی درست کار کنند، ایمنی (← ایمن‌سازی) در برابر عفونت صورت می‌گیرد. گیاهان نیز راه‌های طبیعی دفاع، مانند خار و مواد شیمیایی سمی، دارند. موجودات زنده در برابر خورده‌شدن نیز سازوکارهای متنوع دفاعی دارند. آن‌ها نیازمند تشخیص شکارچی[۲] و پاسخ‌دادن مناسب به آن‌اند. این سازوکارها عبارت‌اند از گریز، مثلاً در خرگوش‌ها؛ دفاع با ایجاد ظاهر ترساننده، مثلاً در پروانه‌ای که با گشودن بال‌هایش لکه‌های چشمی بال‌ها را به نمایش می‌گذارد؛ یا استفاده از دندان‌ها و چنگال‌ها، مثلاً در گربه. بسیاری از جانوران و گیاهان نیز با استتار[۳] خود را «نامرئی» می‌سازند، مثلاً آهو در چمنزار و پیاز با برگ‌هایی مشابه چمن خود را پنهان می‌سازند. برخی گیاهان راه‌هایی دفاعی مانند خار، موادی شیمیایی با آثار نامطبوع یا مواد شیمیایی سمی دارند. سختی پوست نیز مانع ورود عامل عفونی می‌شود. پوست آب را دفع می‌کند و خشک می‌ماند تا موجودات ذره‌بینی در آن تاب نیاورند. اشک، عرق، و بزاق سدهای مهّم دیگرند. اشک چشم، عرق، و بزاق راه‌های محافظتی‌اند که با داشتن آنزیم لیزوزیم[۴] دیوارۀ یاخته‌ای بعضی باکتری‌ها را هضم و ضعیف می‌کنند و موجب مرگ آن‌ها می‌شوند.
سازوکارهای داخلی. هنگامی که عامل بیماری‌زا وارد بدن می‌شود، انواع سازوکارهای خون به بدن کمک می‌کنند. در این هنگام، برخی از گلبول‌های سفید موجودات ذره‌بینی را احاطه می‌کنند و سپس آن‌ها را می‌کشند. بقیه یاخته‌های آلوده را می‌کشند، و برخی دیگر پادتن تولید می‌کنند. پادتن‌ها مواد شیمیایی ویژۀ بسیار متنوعی‌اند که هر یک به مادۀ شیمیایی خاصی در موجودات ذره‌بینی متصل می‌شوند. این مواد شیمیایی پادگن[۵] نام دارند و مثل برچسب عمل می‌کنند. پادتن‌ها موجودات ذره‌بینی را بیگانه یا «غیر خودی» می‌شناسند و با چسبیدن به پادگن آن‌ها نوعی توده[۶] تشکیل می‌دهند. این فرآیند مانع گسترش کارآمدی آن‌ها می‌شود. همچنین، پادتن‌ها موجب می‌شوند که گلبول‌های سفید توده‌های یادشده را احاطه کنند. گلبول‌های سفید قادرند خاطرۀ پادتنی را که علیه یک موجود ذره‌بینی خاص کار می‌کند، حفظ کنند. وقتی آن موجود بار دیگر وارد بدن شود، مقادیر فراوانی از پادتن سریعاً تولید می‌شود و پیش از آن‌‌که موجود ذره‌بینی موجب بیماری شود، کشته می‌شود. این روش برای ایمنی در مقابل بیماری‌ها بسیار مهم است.
دفاع در نوزادان. نوزاد در هنگام تولد نمی‌تواند پادتن‌های خود را بسازد، امّا پادتن‌های مادری در شیر مادر یافت می‌شوند و تا زمانی که نوزاد توانایی تولید پادتن را پیدا کند، به او ایمنی می‌بخشند.
مایه‌کوبی. مایه‌کوبی[۷] با پادگن‌ها موجب ایمنی می‌شود. واکسن شامل پادگنی از یک موجود ذره‌بینی است که ممکن است باکتری یا ویروس باشد. در عین حال، واکسن هیچ موجود ذره‌بینی زنده‌ای ندارد و موجب بیماری نمی‌شود. مایه‌کوبی موجب می‌شود تا مکانیسم دفاعی بدن، درست مانند ایجاد پادگن، خاطرۀ ایمنی پیدا کند و سال‌های سال موجب ایمنی شود.