دیاربکر
دیاربَکْر
شهر و ولایتی در جنوب شرقی جمهوری ترکیه، در حوضۀ رود دجله. ارتفاع آن از سطح دریا ۶۵۰ متر است. آب‌وهوای خشک و نسبتاً گرم دارد. بلندترین کوه آن، آق‌داغ، ۲,۵۳۱ متر ارتفاع دارد. منابع اقتصادی آن کشت غلات و حبوبات و گیاهان صنعتی، دامداری، فرآوری مواد غذایی و استخراج معادن سرب، آهن، روی و نفت است. نام دیاربکر در متون قدیم، آمِد بوده است. گویند چون قبیلۀ عرب بکر بن وائل در این دیار سکونت گزید، آن‌جا را دیاربکر خواندند. آمِد شهری باستانی بود با طرحی رومی که ساکنان آن را رومیان، یونانیان، و سُریانیان تشکیل می‌داد. شهر آمِد به‌سبب موقعیت ممتاز بر سر راه کاروان‌های تجاری غرب آناتولی و شمال بین‌النّهرین مورد توجه شاهان ساسانی بود. در ۳۶۰م شاپور دوم ساسانی بر یولیانوس مُرتَّد، امپراتور روم، پیروز شد و آمِد را به قلمرو ایران افزود. شاپور، مردم آمد را، که صنعتگرانی ماهر بودند، به شوش تبعید کرد. سپس قُباد اول (۴۸۷ـ۵۳۱م) در نبردی خونین، که در آن بیش از ۵۰هزار سرباز ایرانی کشته شدند، شهر آمد را فتح کرد؛ اما رومیان شهر را بار دیگر پس گرفتند. در ۶۰۵م خسروپرویز آمد را دوباره فتح و تاراج کرد؛ اما هِراکلیوس (هِرقِل) توانست آمد را دوباره پس بگیرد. از آن پس، آمد در قلمرو روم باقی ماند. در ۴۶۴ق، اَلپ اَرسلان سلجوقی بر آن‌جا مسلط شد و امیرتیمور گورکانی در ۷۹۶ق شهر را فتح کرد. اوزون حسن، مرکز حکومت آق‌قویونلو را از آمِد به تبریز منتقل کرد. شاه‌اسماعیل صفوی در ۹۱۳ق شهر را به تصرف خود درآورد و سرانجام بعد از جنگ چالدران، دیاربکر برای همیشه ضمیمۀ قلمرو عثمانی شد. آمد، میافارقین، حصن کیفا، و ارزن از شهرهای عمدۀ آن به‌شمار می‌روند. آثار تاریخی آن عبارت‌اند از دژ دیاربکر، که به فرمان امپراتور قسطنطین اول ساخته شد؛ اولو جامع، از کهن‌ترین مسجدهای ترکیه؛ مسجد علی‌پاشا (کار معمار سنان)؛ و قصر آتاتورک. از این شهر برخی شاعران و مؤلفان فارسی‌نویس برخاسته‌اند، که از آن جمله‌اند: شریفی آمدی، درویش خلیلی، خلیفۀ آمدی، و سلیمان نظیف. نیز ← آمد، شهر باستانی