دیوان کبیر
دیوان کبیر
(یا: کلیات شمس) دیوان غزلیات مولوی. این دیوان را نظر به کثرت غزل‌ها (بیش از ۳۲۰۰ غزل همراه با ترجیعات و رباعیات) پیروان مولانا از دیرباز «دیوان کبیر» نام داده‌اند. چون مولانا اغلب این غزل‌ها را به شوق دیدار و بیشتر درد هجران مرادش شمس تبریزی سروده است، به «غزلیات شمس» هم معروف است. در پایان بسیاری از غزل‌ها کلمۀ خاموش/خمش را به‌نحوی، غالباً با ایهام، به‌کار برده است که بعضی از محققان گمان کرده‌اند که تخلّص اوست، ولی این مسئله محرز نیست: بلکه می‌توان گفت نام شمس در پایان تعداد بیشتری از غزل‌ها آمده است. مهم‌ترین مشخصۀ صوری غزل‌ها این است که تعداد ابیات آن‌ها تقریباً دوبرابر از میانگین تعداد ابیات غزل‌های شاعران دیگر بیشتر است، و گاه حتی غزل‌های ۸۰ و ۹۰بیتی دارد. از نظر محتوا مهم‌ترین مشخصۀ غزلیات، پرشور و حالی آن‌هاست و داشتن وزن‌های طربناک و مناسب برای سماع. هم از این‌روست که اغلب نسخه‌های خطی دیوان کبیر برحسب بحور و زحافات عروضی مرتب و مدون شده است تا کار غزل‌یابی برای قوّالان و اهل سماع آسان‌تر باشد. نسخه‌های خطی و کهن دیوان نسبتاً فراوان است. قدیمی‌ترین چاپ آن در شهر لکنهو هند انجام گرفته، و شادروان فروزانفر مولوی‌پژوه پرکار که تصحیح او از دیوان کبیر، در نیم قرن پیش نقطۀ عطف مهمی در تاریخ طبع این اثر به‌شمار می‌آید، آن را غیردقیق و آکنده از اضافات و منسوبات می‌داند. تصحیح و طبع معروف فروزانفر بیش از یک دهه به طول انجامیده و محققانی چون دکتر حسین کریمان و دکتر امیرحسین یزدگردی دستیار او بوده‌اند. این تصحیح برمبنای مقابله با ۹ نسخۀ خطی و کهن، که همه در مقدمۀ جلد اول معرفی شده‌اند (ازجمله نسخۀ محفوظ در مجموعۀ چستربیتی، و نسخۀ محفوظ در موزۀ قونیه) انجام گرفته و مصحح شیوه و اصول کار خود را که تصحیح مزجی و التقاطی است، به‌روشنی در مقدمۀ جلد اول آورده است. این تصحیح و طبع دارای ۳۲۲۹ غزل، مشتمل بر ۳۶۳۴۹ بیت است و علاوه بر غزل دارای تعداد ۴۴ ترجیع‌بند و ۱۹۸۳ رباعی است. بعضی از غزل‌ها ملمع (فارسی ـ عربی) و بعضی تماماً عربی، و به‌ندرت ترکی، و یک نمونه دارای قوافی یونانی است. مفردات ترکی و یونانی کمتر از ۵۰ مورد در کل غزلیات وجود دارد. این تصحیح در ۱۰ جلد (جلد ۷ مشتمل بر فرهنگ نوادر لغات، و جلدهای ۹ و ۱۰ مشتمل بر فهرست‌های غزل‌یاب) در سال‌های ۱۳۳۵ـ۱۳۴۶ از سوی دانشگاه تهران چاپ و سپس از ۱۳۵۵ از سوی انتشارات امیرکبیر بارها تجدیدچاپ شده است. از دیوان کبیر دو چاپ عکسی (نسخه بر برگردان/فاکسیمیله) در ترکیه (قونیه) در دو نوبت اولی بدون تاریخ، و دومی در ۲۰۰۷ ـ هم‌زمان با جشن هشتصدمین سالگرد میلاد مولانا ـ در ۲ جلد انجام گرفته که طبعی نفیس و خواناست (برمبنای نسخۀ قونیه که تاریخ کتابت آن تقریباً صد سال پس از فوت مولاناست). همین نسخه در ۱۳۸۶ به اهتمام دکتر توفیق ه. سبحانی، به‌صورت ۲ جلد در ۱ جلد در قطعی کوچک‌تر از قطع رحلی بزرگ ترکیه، از سوی مؤسسه حکمت و فلسفه منتشر شده، و ۱ جلد ضمیمه شامل مقدمۀ کوششگر و دوگونه فهرست، به طبع رسیده است. دکتر توفیق سبحانی این نسخه را به‌صورت تصحیح یک‌نسخه‌ای، با چاپ حروفی تدوین کرده و با حواشی و توضیحات کوتاه در پای صفحات، و افزودن فهرست بیست باب (کشف‌الابیات) در ۲ جلد از سوی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی منتشر کرده است (۱۳۸۶). گزیده‌هایی از غزلیات شمس هم به همت دکتر شفیعی کدکنی (۱۳۵۴ و با تفصیل بیشتر در ۲ جلد، ۱۳۸۷) و بهاءالدین خرمشاهی (۱۳۸۶) و دکتر سیروس شمیسا منتشر شده است.