راست پنج گاه
راست‌پنجْ‌گاه
نام یکی از دستگاه‌های موسیقی ایران. علینقی وزیری اعتقاد داشت که گام راست‌پنج‌گاه همان گام ماهور است اما چون در تار و سه‌تار سیم‌های زرد را به‌جای سُل، فا کوک می‌کنند، صداداری ساز عوض شده و به همین سبب موسیقی‌دان‌های کم‌تجربه به حقیقت موضوع پی نبرده و آن را یکی از دستگاه‌های مهم فرض می‌کنند. منظور از گام دُوری از نت‌ها در فاصله اکتاو یا چهارم یا پنجمِ درست است که روی بَرخی درجات آن مقام یا گوشۀ خاصی بنا می‌شود و با مفهوم اروپایی آن تفاوت دارد. راست نام یکی از دوازده دُور مشهور قدیم بوده است، چنان‌که مراغی نیز در جامع‌الالحان چنین آورده است: «دایرۀ زنگوله مرکب است از راست و حجازی ...» و نیز پنج‌گاه که امروز نام گوشه‌ای است، در قدیم جزو یکی از شعبات ۲۴گانه بوده است، مانند دوگاه، سه‌گاه، چهارگاه، پنج‌گاه، زاولی، روی عراق، مبرقع، مائه، و شهناز. امروز راست پنج‌گاه در واقع آوازی است که همه آوازها در آن نواخته می‌شود و چند مُدگردی مهم دارد که به شور، سه‌گاه، همایون، و نوا معروف است. در تار، سه‌تار، و سنتور راست‌پنج‌گاه را در مایۀ فا می‌نوازند. ولی در کمانچه و نی و ویولن آن را از مایۀ سُل می‌نوازند. در بربط نیز آن را از مایۀ فا می‌نوازند. تفاوت اصلی درآمد راست‌پنج‌گاه با ماهور این است که در راست‌پنج‌گاه بلافاصله به درجۀ دوم اشاره می‌شود و در حقیقت درجۀ دوم مهم‌تر است تا نت اول گام، ولی فرود روی همان شاهد که درجۀ اول گام است، صورت می‌گیرد. در ردیف موسی معروفی، راست‌پنج‌گاه ۴۸ گوشه و در ردیف میرزا عبدالله ۲۵ گوشه دارد. این شعر که در آن نام تعدادی از گوشه‌های موسیقی ایرانی در آن ذکر شده است در واقع نوعی مُدگردی است که از درآمد راست شروع می‌شود و نام راست، حجاز، نوا، و حسینی، کُشته، و عراق نام شعبه‌های موسیقی قدیم است. راست‌‌گویان حجازی به نوا می‌گویند/که حسین کشته شد از جُور مخالف به عراق. از گوشه‌های مهم راست‌پنج‌گاه می‌توان گوشه‌های زیر را نام برد: درآمد راست، زنگ شُتر، زنگوله صغیر و کبیر، پروانه، نغمه، خسروانی،روح‌افزا، نیریز، پنج‌گاه، سپهر، عشاق، زابل، بیات عجم، بحر نور، قَرَچِه، مبرقع، عراق، مُحَیِّر، آشور، اصفهانک، طرز، ابوالچپ، لیلی و مجنون، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، ماوراءالنهر، راک هندی، صفیر راک، راک عبدالله، راک کشمیر، و رِنگ شهرآشوب. به غیر از گوشه‌های راست، پروانه، نغمه، روح‌افزا، پنج‌گاه، سپهر، بیات عجم، بحر نور، مبرقع، و ماوراءالنهر بقیه در آوازها و دستگاه‌های دیگر نواخته می‌شود و در حقیقت برخی از آن‌ها همان مُدگردی‌هایند. فواصل درجه‌ها نسبت به هم عبارت‌‌اند از دوم بزرگ ـ دوم بزرگ ـ دوم کوچک ـ دوم بزرگ ـ دوم بزرگ ـ دوم بزرگ ـ دوم کوچک. غالباً از چند جمله و فیگور معروف چه در شروع و چه به هنگام فرود استفاده می‌کنند که به واسطۀ آن‌ها راست پنج‌گاه را از ماهور مشخص می‌کنند و اِلّا در ماهور هم به شور و عراق و راک و همایون می‌توان وارد شد که البته قُدما طرز جمله‌بندی خاصی برای این مُدگردی‌ها یا به اصطلاح مُرّکب‌نوازی‌ها و فرود آن‌ها ابداع کرده‌اند که برخی از آن‌ها مانند سپهر یا مبرقع امروز کاربرد چندانی ندارند و فقط جنبه آموزشی دارد. از اجراهای راست‌پنج‌گاه، اجرای محمدرضا لطفی، محمدرضا شجریان، و ناصر فرهنگ‌فر در جشن هنر شیراز و نیز نوار فَسانه و مقام صبر درخور ذکرند.