راه آهن
راه‌آهن (railway)
نوعی روش حمل و نقل که در آن قطارها، مسافران و کالاها را در طول دو ریل راه‌آهن از جایی به جای دیگر می‌برند. درپی تلاش‌های برخی مبتکران بریتانیایی نیروی بخار، همچون جیمز وات[۱] اسکاتلندی، مهندسان انگلیسی و ازجمله جورج استیونسون[۲]، لکوموتیو بخار را به بهره‌برداری رساندند و نخستین خطوط راه‌آهن را ساختند؛ در ۱۸۲۵ استیونسون نخستین لکوموتیو بخار را در انگلستان، از استاکتون تا دارلینگتون، راه‌اندازی کرد. این امر زمینه را برای ساخت و گسترش خطوط آهن در بریتانیا، قارۀ اروپا و امریکای شمالی فراهم آورد. پس از جنگ جهانی دوم موتورهای دیزلی و برقی جانشین موتورهای بخار شدند.
سال‌های پیشرفت. خطوط راه‌آهن در اصل برای حمل و نقل سریع و ارزان زغال‌سنگ معادن شمال انگلستان و جنوب ویلز[۳] ساخته شد. ریچارد ترویتیک[۴]، اسب بخار مسابقه‌ای[۵] را برای نمایش عمومی ساخت (۱۸۰۸)، اما دیگر لکوموتیوهای اولیۀ بخار به معادن زغال‌سنگ متصل شدند (۱۸۲۵). کتون لینگتون نخستین قطار بخار برای حمل زغال‌سنگ از معادن غرب دارِم[۶] به باراندازهای استاکتون ـ آن ـ تیز بود. چهار سال بعد قطار استیونسون نخستین خط مسافربری قطار بخار از لیورپول[۷] به منچستر افتتاح شد. در دهۀ ۱۸۴۰ «جنون» راه‌آهن‌سازی شیوع یافت. مخالفان ادعا می‌کردند که قطارها، شرکت‌های حمل و نقل با دلیجان را ورشکست و شیر گاوها را خشک می‌کنند. با این حال، تا ۱۸۴۰ در انگلستان ۲۱۸۰ کیلومتر و تا ۱۸۵۲، حدود ۸هزار کیلومتر خط آهن ساخته شد. در بلژیک و سپس در فرانسه و آلمان، برنامۀ اصلی ساخت راه‌آهن، با روند سریع صنعتی‌شدن همزمان شد. در امریکای شمالی، گسترش راه‌آهن طی قرن ۱۹، باعث شد حمل و نقل از نواحی مرکزی و غربی مقرون به صرفه شود و به پیروزی جبهۀ شمال در جنگ داخلی امریکا[۸] نیز کمک کرد. در اواخر قرن ۱۹ خطوط راه‌آهن به آسیا، خاورمیانه، افریقا و امریکای لاتین کشیده شد.
فاصلۀ دو ریل. ریل‌های راه‌آهن را ابتدا از چوب و بعدها از آهن یا فولاد ساختند که تراورس‌هایی آن‌ها را از یکدیگر جدا می‌کرد و به صورت موازی نگه می‌داشت. در ۱۸۲۴ فاصلۀ ریل‌های واگن‌های زغال‌سنگ محلی، برای راه‌آهن استاکتون ـ دارلینگتون ۱.۲۴ متر معمول شد و اغلب دیگر خطوط راه‌آهن نیز این روند را دنبال کردند. مهم‌ترین استثنا، راه‌آهن بزرگ غرب[۹] بود، که در ۱۸۴۱ گشایش یافت و ریل‌هایش ۲.۱۳ متر از هم فاصله داشت. در ۱۸۴۶ ساخت خط آهن باریک در انگلیس تصویب شد، اما بخش‌هایی از راه‌آهن بزرگ غرب تا ۱۸۹۲ با خط آهن عریض برونل به‌کار خود ادامه داد. مهندسان بریتانیایی که در خارج از این کشور راه‌آهن می‌ساختند به ریل‌های باریک تمایل نشان می‌دادند. دیگر کشورها نظیر ایرلند و فنلاند خط آهن عریض را ترجیح دادند. هزینۀ این نوع خط آهن بالاست، اما سفر با آن آسایش بیشتری دارد.
تأثیر اجتماعی و اقتصادی. خطوط راه‌آهن به گسترش سریع انقلاب صنعتی[۱۰]، نخست در بریتانیا و سپس در کشورهای دیگر کمک کرد. مهندسی راه و ساختمان رونق گرفت و پیشرفت صنعت مهندسی مکانیک به ساخت قطعات دقیق مورد نیاز لکوموتیوها کمک کرد. میزان زیاد بودجه مورد نیاز برای ساخت خطوط راه‌آهن موجب توسعۀ بیشتر بازار سهام[۱۱] شد و قابلیت توزیع کالاهای تولیدی تا حد زیادی افزایش یافت. قطارها نخستین وسایل حمل و نقل عمومی مسافران بودند. نیاز به زمان‌بندی دقیق با تعیین زمان استاندارد راه‌آهن، (زمان متوسط گرینویچ[۱۲]) جایگزین انواع وقت‌های محلی شد.
کاهش خطوط راه‌آهن. با افزایش استفاده از اتومبیل‌های شخصی و حمل و نقل جاده‌‌ایِ دولتی پس از جنگ جهانی دوم و عدم استفاده از ماشین‌بخار، افزایش هزینه‌های راه‌آهن به مفهوم کرایۀ بیشتر، مسافران کمتر و کاهش حمل و نقل بار بود. در دهۀ ۱۹۷۰ شرکت‌های راه‌آهن ملی به سرمایه‌گذاری در خطوط شهری سریع‌تر روی آوردند: در انگلیس قطار سریع‌السیر دیزلی راه‌اندازی شد. در مناطق دیگر چنین قطارهایی را بر روی ریل‌های مخصوص به‌کار گرفتند؛ در روسیه و کشورهای بلوک شرق سابق فاصلۀ ریل‌های راه‌آهن به دلایل امنیّتی با سایر نقاط دنیا متفاوت بود.