رجال، علم
رِجال، علم
(یا: معرفةالرجال) آشنایی با احوال و خصوصیات راویان حدیث، از جهت وثاقت و عدالت و راستگویی یا ضعف و انحراف و خیانت در نقل. چون بسیاری از احکام شرعی فقط از طریق احادیث پیامبر (ص) و ائمۀ معصومین (ع) به‌دست می‌آید، بررسی وضعیت راویان لازم و ضروری است و از مهم‌ترین فواید این علم شناخت احادیث معتبر است که فقها در استنباط احکام شرعی از آن‌ها بهره می‌گیرند. سابقۀ تاریخی این علم به قرن اول هجرت برمی‌گردد. به گفتۀ برخی محققان، اولین اثری که در این‌باره تألیف شده، تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین علیه‌السلام فی‌الجمل و الصفین و النهروان من‌الصحابه، اثر عبیدالله بن ابی رافع، از موالی رسول اکرم (ص)، و کاتب امیرالمؤمنین (ع) است. همچنین برخی اصحاب ائمه (ع) مانند محمد بن خالد برقی، ابن فضّال، حسن بن محبوب و سعد بن عبدالله اشعری قمی، آثاری در رجال پرداخته‌اند. سپس در قرن‌های بعدی آثاری بیشتر در این زمینه تألیف شده و تحقیقاتی وسیع‌تر انجام گرفته است. ارزیابی راویان حدیث طبق معیارهای علمی خاص انجام می‌شود؛ مانند گواهی و گفتار صریح یکی از معصومین (ع) به وثاقت و درستکاری شخص و حجّت شرعی یا عقلی بر وثاقت یا عدم وثاقت راوی و تصریح علما و صاحب‌نظران به‌خصوص کسانی که معاصر راویان یا نزدیک به عصر ایشان بوده‌اند. البته در تعیین معیارها و موارد و حدود کاربرد آن‌ها بین علمای شیعه و سنی اختلافاتی است. از مهم‌ترین اصطلاحات علم رجال در توثیق و تعدیل راویان، ثقه (مورد وثوق و اعتماد)؛ ثقة فی‌الحدیث؛ حجة؛ وجه (خوش‌نام و آبرومند)؛ صالح (شایسته و درستکار) و در جرح (زخم‌زدن؛ کنایه از اظهار بی‌اعتباری شخص) و تضعیف، کلماتی مانند: ضعیف؛ کذّاب؛ وضّاع؛ واهی و غالی به‌کار می‌رود. تفسیر کامل این اصطلاحات در کتب مبسوط رجال و درایه آمده است. از منابع مهم رجالی شیعه رجال شیخ طوسی و فهرست شیخ طوسی؛ رجال نجاشی؛ اختیار معرفةالرجال کشّی؛ رجال برقی؛ رجال علّامۀ حلّی؛ مجمع‌الرجال قُهپائی؛ منهج‌المقال استرابادی؛ نقد‌الرجال تفرشی؛ منتهی‌المقال مازندرانی؛ تنقیح‌المقال مامقانی؛ معجم رجال‌الحدیث خوئی؛ و تهذیب‌المقال موحد ابطحی را می‌توان نام برد. از منابع مهم رجالی اهل سنّت میزان‌الاعتدال ذهبی؛ الکمال فی معرفةالرجال ابن النجار؛ تهذیب‌الکمال جمال‌الدین مَزّی؛ سیر اعلام‌النبلاء ذهبی؛ التفات ابن حبّان؛ تهذیب‌التهذیب و لسان‌المیزان ابن حجر عسقلانی است.