ردیف (موسیقی)

ردیف (موسیقی)
اصطلاحی در موسیقی ایرانی. مجموعه‌ای از آهنگ‌ها و نواهایی است که با سلیقه خاصی ترکیب شده و شامل دستگاه، آواز، گوشه، تیکه، چهارمضراب، و رِنگ است. ردیف در گذشته هم کاربرد آموزشی و هم کاربرد اجرایی داشته است؛ اما امروز کاربرد آموزشی دارد. در گذشته هر نوازنده یا رامشگری که به درجۀ استادی می‌رسید برای خود ردیف تنظیم می‌کرد که از لحاظ محتوا مانند دیگر ردیف‌ها بود، ولی از لحاظ جمله‌بندی، آرایش جمله‌ها، و گاهی تقدم و تأخر برخی گوشه‌ها با آن‌ها تفاوت داشت و حاکی از مهارت و سلیقۀ صاحب ردیف بود. آنچه امروز در سازهای گوناگون می‌نوازند، برگرفته از ردیف دو استاد نوازندۀ تار و سه‌تار در دورۀ قاجار، میرزا عبدالله و آقا حسینقلی، است. تنظیم ردیف به‌صورت کنونی را به میرزا عبدالله نسبت می‌دهند. ردیف‌های دیگری که موجود است عبارت‌اند از ردیف هفت دستگاه موسی معروفی، ردیف عالی علی‌اکبر شهنازی؛ فرزند آقا حسینقلی، ردیف مهدی صلحی (منتظم‌الحُکَما)، ردیف ابوالحسن صبا؛ کتاب‌های آموزشی، ردیف چپ کوک فرامرز پایور، ردیف آوازیِ عبدالله دوامی، و ردیف آوازیِ محمود کریمی. ردیف موسیقی کنونیِ ایران شامل هفت دستگاه و پنج آواز است که اولین‌بار علینقی وزیری آن را مستقیماً از روی اجرای میرزا عبدالله و آقا حسینقلی نوشت. دستگاه‌های موسیقی ایرانی عبارت‌اند از شور، ماهور، چهارگاه، همایون، سه‌گاه، نوا، راست‌پنج‌گاه و آ‎وازها عبارت‌اند از ابوعطا، بیات ترک، افشاری، دشتی، اصفهان. برخی از اهل نظر کُردِ بیات (بیات کُرد)، و شوشتری را آوازهایی جداگانه می‌پندارند و برخی دیگر کُردِ بیات را گوشه‌ای از شور و شوشتری را گوشه‌ای از همایون در نظر می‌گیرند. موسیقی‌دانان و نوازندگان بزرگی مانند وزیری و صبا با درک عمیقی که از ردیف موسیقی و شرایط اجتماعی عصر خویش داشتند، ردیف را به‌گونه‌ای تنظیم کردند که مایۀ الهام و سرمشق دیگران قرار گرفت. در گذشته، ردیف یک نوع رپرتوآر اجرایی آموزشی بود که عدول از آن چه در آموزش و چه در اجرا جایز نبود، اما امروز فقط کاربرد آموزشی دارد و نوازندگان سلیقۀ خود را در آرایش و ترکیب جمله‌ها دخالت می‌دهند. ردیفی را که برای ساز خاصی نوشته شده باشد، ردیفِ سازی و ردیفی را که برای آواز تنظیم شده باشد، ردیفِ آوازی می‌نامند. تعداد گوشه‌های ردیف آوازی همیشه کمتر از ردیف سازی است؛ زیرا توانایی اجرای آوازی محدودتر از اجرای سازی است. در گذشته، رسم بر آن بود که جمله‌ها و گوشه‌های ردیف را به‌ترتیب از اجرای درآمد در ناحیه پایین ساز شروع می‌کردند و گوشه را به‌ترتیب می‌نواختند؛ ولی امروز این رسم دیگر کاملاً رعایت نمی‌شود و نوازنده از هرجا که سلیقه‌اش اقتضا کند و از هر ناحیۀ ساز که بخواهد موسیقی را اجرا می‌کند. ردیف‌نواز به نوازنده‌ای می‌گویند که در نوازندگی تابع اسلوب ردیف باشد.