زمین ساخت صفحه ای
زمینْ‌ساختِ صفحه‌ای (plate tectonics)
نظریه‌ای برای تبیین پدیده‌های رانۀ قاره‌ای[۱]، گسترش بستر اقیانوس[۲]ها، و تشکیل عوارض فیزیکی[۳] مهم سطح زمین (دهۀ ۱۹۶۰). بیرونی‌ترین لایۀ زمین، یا سنگ‌کُره[۴]، جورچینی از صفحه‌های سخت بزرگ و کوچک در نظر گرفته می‌شود که نسبت به‌هم، احتمالاً براثر جریان هم‌رفتی[۵] در گوشتۀ (جبۀ)[۶] زیرشان، جابه‌جا می‌شوند. در حاشیه‌های این صفحه‌ها، جایی که صفحه‌ها به‌هم برخورد می‌کنند یا ازهم دور می‌شوند یا روی هم می‌لغزند، زمین‌دیس[۷]های عظیمی مانند کوه‌ها، دره‌های کافتی، آتشفشان‌ها، ژرفنا‌های اقیانوسی[۸]، و پشته‌های اقیانوسی پدید می‌آیند. میانگین سرعت حرکت این صفحه‌ها دو تا سه، و حداکثر پانزده سانتی‌متر در سال است. مفهوم زمین‌ساختِ صفحه‌ای پدیده‌های متعددی را که در پوستۀ زمین[۹] مشاهده می‌شوند و در گذشته بی‌ارتباط با هم پنداشته می‌شدند، تحت یک نظریۀ واحد به‌هم مرتبط می‌کند. اندازۀ صفحه‌های پوسته متغیر است، زیرا این صفحه‌ها پیوسته در تغییرند، اما اکنون شش یا هفت صفحۀ بزرگ بخش عمدۀ سطح زمین را در برمی‌گیرند و بقیۀ سطح زمین را هم چند صفحۀ کوچک‌تر پوشانده‌اند. هر صفحۀ بزرگ ممکن است شامل سنگ‌کُرۀ قاره‌ای و نیز سنگ‌کُرۀ اقیانوسی باشد. درنتیجۀ پژوهش‌های لرزه‌ای مشخص شده‌است که سنگ‌کُره لایه‌ای صُلب است که تا اعماقی در حدود ۵۰ تا ۱۰۰ کیلومتر ادامه می‌یابد و بخش بالایی گوشته (سست‌کُره[۱۰]) را می‌پوشاند. گوشته از سنگ‌هایی با دمای بسیار نزدیک به نقطۀ ذوبشان تشکیل شده است. وجود این منطقۀ دارای ضعف مکانیکی حرکت صفحه‌های رونهاد[۱۱] را امکان‌پذیر می‌کند. حاشیۀ این صفحه‌ها مناطق اصلی زلزله‌خیز و کمربندهای فعالیت آتشفشانی و زمین‌ساختی‌اند که طی سالیان متمادی شناخته شده‌اند. تقریباً همۀ زمین‌لرزه‌ها و فعالیت‌های آتشفشانی و زمین‌ساختی به حاشیۀ این صفحه‌ها محدود می‌شود و حاکی از حرکت پیوستۀ این صفحه‌هاست. بعضی از این فعالیت‌ها به حاشیۀ صفحه‌های قدیمی مربوط‌ا‌ند، از آن جمله است سنگ‌های آتشفشانی بارودِیل[۱۲] در لیک دیستریکت[۱۳] انگلستان. مفهوم رانۀ قاره‌ای نخستین‌بار در کتابی با عنوان منشأ پیدایش قاره‌ها و اقیانوسها[۱۴]، نوشتۀ آلفرد وِگنِر[۱۵]، هواشناس[۱۶] آلمانی، مطرح شد. او دریافته بود که صفحه‌های قاره‌ای گسسته می‌شوند، یکدیگر را می‌رانند، و سرانجام به‌هم برخورد می‌کنند. نظریۀ وگنر این نکته را توضیح داد که چرا شکل ساحل شرقی قارۀ امریکا[۱۷] و شکل ساحل غربی افریقا، مانند قطعات جورچین، می‌توانند با هم جفت شوند. شواهد رانۀ قاره‌ای از وجود نهشته‌های سنگی خاصی ناشی می‌شوند که نشان می‌دهند در طول زمان جای قاره‌ها تغییر یافته است. در اوایل دهۀ ۱۹۶۰، دانشمندان کشف کردند که اغلب زمین‌لرزه‌ها در امتداد خطوطی موازی با ژرفنا‌ها و پشته‌های اقیانوسی روی می‌دهند. در ۱۹۶۵، جان توزو ویلسون[۱۸]، ژئوفیزیک‌دان[۱۹] کانادایی، نظریۀ زمین‌ساخت صفحه‌ای را تدوین کرد. امروزه این نظریه در میان دانشمندان علوم زمین[۲۰]، که حرکت‌های صفحه‌های زمین‌ساختی را در طول میلیون‌ها سال گذشته مطالعه می‌کنند، مقبولیت گسترده‌ای یافته است. بسیاری از دانشمندان پذیرفته‌اند که همۀ قاره‌ها در اصل بخشی از تودۀ وسیع، پیوسته، و منفردی به نام پانگه‌آ[۲۱] بوده‌اند که اقیانوسی عظیم به نام پانتالاسا[۲۲] آن را دربرگرفته بود. حدود ۲۰۰میلیون سال قبل، پانگه‌آ به دو تودۀ عظیم با نام‌های گوندوانالند[۲۳] و لوراسیا[۲۴] تقسیم شد و این دو نیز به قاره‌های امروزی تقسیم شدند، آرام‌آرام از هم فاصله گرفتند، و به مکان‌های فعلی‌شان رسیدند. در ۱۹۹۵، ژئوفیزیک‌دانان امریکایی و فرانسوی نخستین شواهد مستقیم مبنی‌بر تقسیم صفحۀ هند و استرالیا به دو بخش را در وسط اقیانوس هند و درست زیر خط استوا به‌دست آوردند. به نظر این دانشمندان، جداشدن این قاره‌ها حدود ۸میلیون سال پیش آغاز شده است.
- ↑ continental drift
- ↑ seafloor spreading
- ↑ physical features
- ↑ lithosphere
- ↑ convection current
- ↑ mantle
- ↑ landform
- ↑ ocean trench
- ↑ earth's crust
- ↑ asthenosphere
- ↑ overlying plate
- ↑ Borrowdale Volcanic Rocks
- ↑ Lake District
- ↑ The Origin of Continents and Oceans
- ↑ Alfred Wegener
- ↑ meteorologist
- ↑ the Americas
- ↑ John Tuzo Wilson
- ↑ geophysicist
- ↑ earth science
- ↑ Pangaea
- ↑ Panthalassa
- ↑ Gondwanaland
- ↑ Laurasia