زیج
زیج (astronomical tables)
(معرّب کلمه فارسی زیگ به‌معنی زه یا تاروپود قالی) به‌سبب شباهت جدول‌های نجومیِ زیج‌ها به تاروپود قالی، آن‌ها را زیگ یا زیج نامیده‌اند. زیج کلاً مجموعه‌ای از جداول نجومی است که جدول‌های ریاضی (تبدیل جیب و ظل)، مختصات ستارگان، سیارات، ماه و خورشید، و جدول‌های مربوط به انواع گاهشماری را شامل می‌شود. درخلال دوران حکومت‌های اسلامی، نزدیک به ۲۵۰ زیج تهیه شده است که بعضی از آن‌ها حاصل دوره‌های چند دَه‌سالۀ رصد ستارگان است. ازجمله زیج‌های مهم اسلامی عبارت‌اند از ۱. زیج شهریار یا شهریاران یا زیج شاه، مربوط به سال بیست‌و‌پنجم پادشاهی انوشیروان و به زبان پهلوی که متن آن ازبین‌رفته و فقط اشاراتی چند به آن در متون اسلامی وجود دارد. ۲. زیج صابی بتانی، که حاصل رصدهای بتانی است. ۳. زیج ایلخانی، که ثمرۀ رصدهای ستاره‌شناسان رصدخانه مراغه به سرپرستی خواجه نصیرالدین طوسی است. این زیج در ۶۶۳ق و در زمان آباقاخان به جانشین هلاکوخان، آماده شد. ۴. زیج اُلُغ‌بیگ، که نتیجۀ رصدهای رصدخانۀ سمرقند به سرپرستی اُلُغ‌بیگ است. این زیج که به گورکانی نیز معروف است آخرین و کامل‌ترین زیج دورۀ اسلامی به‌شمار می‌رود و در قرن ۹ق به‌دست منجمانی چون غیاث‌الدین جمشید کاشانی و قاضی‌زادۀ رومی، زیر نظر اُلُغ‌بیگ، شاهزاده تیموری، تدوین شد. مطالب آن در چهار مقاله و به شرح زیر تنظیم شده است: تواریخ، اوقات و طالع، سیر ستارگان، و اعمال نجومی. ۵. زیج کبیر حاکمی، که ابن یونس آن را تهیه کرده است. ۶. زیج بهادرخانی، که غلامحسین جونپوری آن را ارائه کرده است.