ساعت
ساعَت (clock)
هرگونه دستگاه برای اندازه‌گیری گذشت زمان. معمولاً زمان را با نمایشگر عددی یا عقربه‌هایی نشان می‌دهد که روی‌صفحه‌ای مدرج حرکت می‌کنند. ساعت‌های قدیمی با چرخ‌دنده‌هایی کار می‌کردند که به‌وسیلۀ فنر یا وزنه رقاصک یا آونگ (پاندول) را کنترل می‌کرد. اکنون بسیاری از ساعت‌ها با باتری کار می‌کنند و مکانیسم چرخ و دنده ندارند.
تاریخچه. در مصر باستان، زمان طول روز را با ساعت سایه‌ای، نخستین نوع ساعت آفتابی، اندازه می‌گرفتند و در طول شب از ساعت آبی استفاده می‌کردند. تا اواخر قرن ۱۶، یگانه ساعتی که در دریا به‌کار می‌رفت، ساعت شنی بود. در قرون وسطا، انواع گوناگون ساعت‌های آفتابی به‌کار می‌رفت. از قرن ۱۶ تا ۱۸، کاربرد ساعت‌های آفتابی حمل‌شدنی رایج شد. ساعت مچی، که نوعی ساعت حمل‌شدنی است، در قرن ۱۶ اختراع شد. اولین ساعت مچی، کمی بعد از ۱۵۰۰م، در نورنبرگِ آلمان ساخته شد، اما تا قرن ۱۹ آن‌قدر ارزان نبود که همه بتوانند از آن استفاده کنند. نخستین ساعت عمومی در میلان ایتالیا نصب شد (۱۳۵۳م). در قرن ۱۷، با به‌کار بردن آونگ در ساعت‌های بزرگ و فنر رقاصک در ساعت‌های کوچک (مچی)، نحوۀ اندازه‌گیری زمان در هر دو نوع کاملاً متحول شد.
انواع ساعت. کرونومتر دریایی ساعتی دقیق با طرح ویژه است که در دریا و برای نشان‌دادن وقت گرینویچ به‌کار می‌رود. ساعت برقی پس از کشف اثرهای مغناطیسی جریان‌های الکتریکی در قرن ۱۹ ساخته شد. یکی از قدیمی‌ترین و رضایت‌بخش‌ترین سیستم‌های کنترل برقی ساعت را ماتئوس هیپ اختراع کرد (۱۸۴۲). در یکی از انواع ساعت برقی، به‌جای آونگ یا رقاصک فنری، موتور الکتریکی سنکرون قرار می‌دهند که نوسانات (فرکانس) جریان برق را می‌شمارد و به کمک چرخ‌دنده‌های مناسب زمان را با عقربه روی صفحۀ مدرج نشان می‌دهد. ساعت بلور کوارتز، که ساخت آن با کشف اثر پیزوالکتریکی بلورهای خاص امکان‌پذیر شد، بسیار دقیق است و تغییر کوتاه‌مدت دقت آن حدود یک‌هزارم ثانیه در شبانه‌روز است. ساعت اتمی دقیق‌تر از آن است. در ساعت اتمی از خاصیت تشدید طبیعی اتم‌های خاصی، ازجمله سزیوم، به‌منزلۀ تنظیم‌کنندۀ کنترل فرکانس نوسانگر بلور کوارتز استفاده می‌کنند. دقت این ساعت‌ها یک ثانیه‌در هر ۳۰۰ میلیون سال است. نخستین ساعت عمومی انگلستان ساعت کلیسای جامع سالزبوری است (۱۳۸۶م) که هنوز کار می‌کند. نیروی دریایی بریتانیا تا ۱۸۲۰ زمان را با ساعت‌های شنی نیم‌ساعتی اندازه می‌گرفت. ساعتِ بزرگِ ناقوس‌دار و چهارطرفه‌ای که در برجِ عمارتِ شمس‌العماره نصب شد، نخستین ساعتِ واردشده به ایران بود (ح ۱۲۷۳ق). شرکتِ سازندۀ این ساعت مهندسی را نیز برای نصبِ آن به ایران فرستاد و این مهندس قاعدۀ کوک‌کردن و روغن‌کاریِ ساعت را به میرزا علی‌اکبر خان، معروف به ساعت‌ساز، آموخت. از طرفِ این شرکت ساعتِ بغلیِ جواهرنشانی نیز برای ناصرالدین‌شاه قاجار فرستاده شد. استفاده از این نوع ساعتِ کوکی که با کلیدی کوک می‌شد، به‌تدریج در میان اعیان و اشراف مرسوم شد. این ساعت‌ها را باید هر ۲۴ ساعت یک‌بار کوک می‌کردند و از آن‌جاکه برای ایرانیان غروب وقتِ شرعی بود، ساعت‌های اولیۀ وارداتی به ایران همگی غروب‌کوک بودند، یعنی همۀ ساعت‌داران ساعت‌های خود را هنگامِ غروب کوک می‌کردند. این قاعده تا دورۀ حکومت رضاشاه پهلوی باقی بود، تا این‌که در زمان او وقت کوکِ ساعت از غروب به ظهر تغییر کرد. در این زمان ظهربهظهر تلگرافی از لندن مخابره می‌شد که ساعتِ دقیق را از روی ساعتِ لندن معلوم می‌کرد. به آن دست ساعت‌هایی که ظهربهظهر کوک می‌شدند، ظهرکوک می‌گفتند. رفته‌رفته که بر شمارِ ساعت‌داران افزوده شد و استفاده از ساعت عمومیت یافت، لزومِ تأسیسِ تعمیرگاهِ ساعت، ساعت‌سازی، نیز احساس شد. علی‌اکبر خانِ ساعت‌ساز که فضلِ تقدم داشت در بازارچۀ مروی دکانی گرفت و نخستین ساعت‌سازی ایران را تأسیس کرد وشاگردانی پرورد که هریک بعدها در گوشه‌ای دکانِ ساعت‌سازی برپا کردند.