سحابی

سحابی (nebula)

سحابي

سحابي

ابری از گاز و غبار در فضا. سحابی‌ها زادگاه ستاره‌هایند، اما برخی از آن‌ها از گازهای بیرون‌ریخته از ستاره‌های فرومرده پدید آمده‌اند (← سحابی سیاره‌ای[۱]؛ اَبَرنواختر[۲]). سحابی‌ها بر این اساس رده‌بندی می‌شوند که نور را گسیل می‌کنند، یا باز می‌تابانند، یا جذب می‌کنند. سحابی گسیلی یا نشری، مانند سحابی جبّار، تابش درخشانی دارد، چراکه گازهایش از ستاره‌هایی انرژی می‌گیرند که درون آن تشکیل شده‌اند. در سحابی بازتابی خرده‌غبارهای موجود در سحابی نور ستاره‌ها را باز می‌تابانند، مثل سحابی احاطه‌کنندۀ خوشۀ پروین. سحابی تاریک ابری فشرده از هیدروژن مولکولی است که بخشی از نور یا همۀ نور پشت‌سرش را جذب می‌کند. سحابی گونیِ زغال در چلیپا، و سحابی کله‌اسبی در جبّار نمونه‌هایی از این دست‌اند. در ابتدای قرن ۱۸، اخترشناسان واژۀ سحابی را برای هر جسم آسمانی غیردنباله‌دار به‌کار می‌بردند که با تلسکوپ مبهم یا کدر به‌نظر می‌رسید. در ۱۷۸۴، شارل مسیه نخستین فهرست این گونه اجسام را گردآوری کرد که دربردارندۀ ۱۰۳ جسم شاخص در نیمکرۀ شمالی بود. برای مثال، مسیۀ شمارۀ ۱ یا ۱M باقی‌ماندۀ اَبَرنواختر ۱۰۵۴ است که به سحابی خرچنگ شهرت دارد؛ ۱۳M خوشۀ کروی در صورت فلکی جاثی است؛ ۳۱M کهکشان مارپیچی در صورت فلکی امرأه‌المسلسله است؛ ۴۲M سحابی گازی بزرگی در جبّار است؛ ۴۴M خوشۀ ستاره‌ای بازِ «مِعلَف» در سرطان است؛ و ۵۷M سحابی سیاره‌ای در شَلیاق است که سحابی حلقوی نامیده می‌شود. هرشل‌ها شمار زیادی از اجسام مشابه فهرست مسیه را کشف کردند و به فهرست‌کردن‌ آن‌ها ادامه دادند، با این‌حال، با تلسکوپ‌های قوی‌تر می‌توان خوشه‌های ستاره‌ای را از سحابی‌های واقعی تشخیص داد. توصیف آن‌ها در فهرست‌نامه‌ای گردآمده بود که یان درایر آن را با عنوان «فهرست‌نامۀ عمومی نوینِ سحابی‌ها و خوشه‌های ستاره‌ای» در ۱۸۸۸ روزآمد، و بازنگری کرد. این مجموعه، که معمولاً با عنوان اِن‌جی‌سی شناخته می‌شود، با دو ضمیمه در ۱۸۹۵ و ۱۹۰۸ منتشر شد و نزدیک به ۷۰ سال فهرستی معیارین باقی ماند. اکنون این فهرست‌نامه جای خود را به فهرست‌نامه‌های جامع‌تر داده است. با کامل‌شدن تلسکوپ‌ها روشن شد که بسیاری از اجسامی که تا پیش از آن سحابی محسوب می‌شدند مجموعه‌ای از ستاره‌های جداگانه‌اند و این نظر رواج یافت که همۀ اجسام مشابه، به‌موقع خود، به همین طریق قابل تفکیک خواهند بود. در ۱۸۶۴، هنگامی‌که هاگینز NGC۶۵۴۳ یا سحابی سیاره‌ای درخشان صورت فلکی اژدها را رصد کرد، این نظر با شکست روبه‌رو شد. سحابی یادشده طیف پیوستۀ یک ستاره را نداشت بلکه دارای خطوط درخشانی بود که مشخصۀ بخارهای در حال تابش با چگالی کم‌اند. معلوم شد سحابی جبّار نیز طیف مشابهی دارد. به این مطلب هم پی برده شد که سحابی‌های گازی با این نوع طیف دوگونۀ اصلی دارند: سحابی‌های سیاره‌ای کوچک و فشرده، با لبه‌هایی کاملاً واضح؛ و سحابی‌های پخشی بسیار گسترده‌تر، با ساختار ابرگونه، و بدون مرزهای قابل تشخیص. برخی از خطوط طیف سحابی‌ها به شکل واضحی ناشی از هیدروژن بودند، اما منشأ قوی‌ترین خطوط در ابتدا مشخص نبود. درنتیجه، آن‌ها را به عنصری فرضی با نام نیبولیم نسبت دادند، همان‌طور که خطوط قوی موجود در طیف خورشید را پیش از شناسایی آن در زمین به هلیوم نسبت داده بودند. در ۱۹۲۷، بوئن تشخیص داد که خطوط نیبولیم ناشی از گذار ممنوع در طیف یون‌های معمولی است و قوی‌ترین خطوط از اکسیژنِ دوبار یونیده‌ ناشی می‌شوند. استفاده از اصطلاح سحابی در توصیف گونه‌های متفاوت اجسام موجود در فهرست مسیه و اِن‌جی‌سی به ابهام می‌انجامد. در کاربردهای نوین، اصطلاح سحابی را برای ابرهای گاز و غبار مادۀ بین ستاره‌ای به‌کار می‌برند و سامانه‌های برون‌کهکشانی را کهکشان‌ می‌گویند. 

 

---