سه گاه
سه‌گاه
یکی از دستگاه‌های موسیقی ایران. گوشه‌های سه‌گاه از لحاظ نام و جمله‌بندی شباهت بسیاری به چهارگاه دارد. در زمینۀ گام سه‌گاه دو نظریه وجود دارد، یکی نظریۀ استاد وزیری که گام سه‌گاه را از فاصلۀ سوم نیم‌بزرگ پایین‌تر از شاهد شروع می‌کند و نظریۀ دیگر که گام سه‌گاه را از نت شاهد شروع می‌کند. منظور از گام دُوری از نت‌ها در فاصلۀ یک اکتاو یا پنجم یا چهارمِ درست است که روی درجه‌های خاصی از آن مقام یا گوشه‌های خاصی بنا می‌شوند و با مفهوم اروپایی گام کاملاً متفاوت است و از این‌رو گام را از نت شاهد می‌توان شروع کرد. گام سه‌گاه در یک دور هشت‌تایی از نت‌ها از مایۀ می کُرُن، فواصل درجه‌های سه‌گاه در یک گام (دور) نسبت به هم دومِ نیم‌بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ نیم بزرگ ـ دومِ نیم بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ بزرگ ـ دومِ نیم بزرگ. در ردیف میرزا عبدالله به روایت برومند بیست گوشه و در ردیف موسی معروفی ۴۰ گوشه در سه‌گاه آمده است. گوشه‌های سه‌گاه عبارت‌اند از درآمد، کرشمه، پیش‌زنگوله، و زنگوله، زنگْ شتر، زابل، بسته‌نگار، مویه، حصار، نغمه، حُزّان، پس‌حصار، مَعَرْبَد، مخالف، حاجی حسنی، مغلوب، دوبیتی و رنگ دلگشا؛ البته از آوردن نام‌های تکراری مانند درآمد دوم و سوم و مخالف قسمت دوم و سوم و غیره صرف نظر کرده‌ایم. از آهنگ‌های معروف سه‌گاه است: جنگ و صلح اثر علی‌اکبر شهنازی؛ رِنگ سه‌گاه و رقص امواج اثر استاد وزیری؛ تصنیف امان از این دل اثر امیرجاهد. گوشۀ مخالف و زابل، بعد از درآمد، از مهم‌ترین و رایج‌ترین گوشه‌های سه‌گاه‌اند که در همه آهنگ‌هایی که ساخته می‌شود از این گوشه‌ها استفاده می‌شود؛ به‌خصوص گوشۀ مخالف که بیشتر لطف و شیرینی اجرای یک آهنگ یا برنامه سه‌گاه در گوشۀ مخالف آن است. شاهد گوشۀ مخالف درجۀ ششم گام آن است؛ البته اگر گام را از نتِ شاهد آغاز کنیم. چهار مضراب مخالف سه‌گاه؛ از استاد فرامرز پایور و نیز پرویز مشکاتیان، و آهنگ وطن من با صدای بسطامی و ساخته پرویز مشکاتیان از آهنگ‌های معروف در گوشۀ مخالف است. گوشۀ مخالف سه‌گاه شباهت بسیاری به اصفهان به‌شیوۀ قدیم دارد و شاید تفاوت اصلی آن‌ها فقط در نوع جمله‌بندی و شروع و ختم آن‌ها باشد، زیرا در اصفهان به‌شیوۀ قدیم فاصله درجۀ هفتم و هشتم دوم نیم بزرگ (مساوی سه ربع‌پرده) معادل نت شاهد مُخالف و درجۀ قبل از آن است. نواختن سه‌گاه بین ترک‌ها و عرب‌ها نیز رایج است. ترک‌ها سه‌گاه را به حالت بسیار زیبایی می‌نوازند و به نام یتیم سه‌گاه می‌گویند. علاوه براین، در سه‌گاه گوشه‌های شاه ختایی، تخت طاقدیس (تخت کاووس)، و مسیحی را در ردیف میرزا عبدالله می‌نوازند که در نوازندگی متداول کاربُرد کمی دارد. برای نواختن سه‌گاه نوازندگان تار و سه‌تار نظیر احمد عبادی و جلیل شهناز، و فرهنگ شریف کوک‌های خاص خود ابداع کرده‌اند.