سپر
سِپَر
ابزاری صفحه‌مانند و معمولاً مدور از چوب یا فلز. روی آن را با چرم می‌پوشاندند و در جنگ‌ها برای دفع ضربۀ شمشیر و نیزۀ دشمن به‌کار می‌رفته است. شکل و جنس سپر در دوره‌های گوناگون متفاوت بوده است. در دورۀ هخامنشی سه نوع سپر وجود داشت: ۱. سپرهایی از نی و بسیار بلند که با آن دیواری در برابر دشمن پدید می‌آوردند و پیشروی می‌کردند. این نوع سپر هم در میدان نبرد و هم در میان نگهبانان کاخ‌های شاهی به کار می‌رفت. روی آن نقش و نگارهایی کشیده می‌شد و پشت آن را با پوست می‌پوشانیدند؛ ۲. سپرهای فلزی یا چرمی به شکل بیضی که فقط قسمت بالاتنه را محفوظ می‌کرد. این سپرها محدب بود و در وسط آن‌ها دایره‌ای با چهار دایرۀ کوچک‌تر برجسته دیده می‌شد که در سپرهای با روکش چرم این قسمت از فلز بود تا مقاومت سپر را در برابر جنگ‌افزارهای دشمن افزایش دهد. روی چهار گودی نیز قبه‌ها و گل‌میخ‌های فلزی، که زرین، سیمین یا مفرغی بودند، قرار داشت که علاوه بر استحکام سپر آن را زیباتر می‌کرد. سپرهای چرمی کناره‌هایی پهن و فلزی داشتند که در دوسوی میانۀ آن‌ها، نزدیک به لبه، دو بریدگی کوچک گرد، به نام مَزغَل، پدید می‌آوردند تا سربازی که خود را در پناه سپر می‌کشید بتواند از آن روزنه‌ها جابه‌جا شدن دشمن را بپاید و به‌موقع از شمشیر یا نیزۀ خود استفاده کند. ساخت این مزغل‌ها از ابتکارات ایرانیان دورۀ هخامنشی بود؛ ۳. سپرهای بعدی از ترکه‌های بید یا جَگَن یا شاخه‌های درخت ارژن بافته شده و شکلی گرد و سبدی داشته که پشت آن را با پوست می‌پوشاندند. سپرهای دورۀ صفوی از پوست گاومیش یا کرگدن یا از فولاد ساخته می‌شود. شکل آن‌ها گرد بود وگل‌میخ‌هایی برای زینت و استحکام بر آن می‌کوبیدند. سپرها را با کلاه‌خود و بازوبندها و ساق‌بندها یک‌دست می‌کردند و آرایش و کنده‌کاری‌های آن‌ها هماهنگ و یکسان بود. سپرها از پشت دستگیره‌ای چرمی داشت که در جنگ آن را در دست می‌گرفتند یا در بازو می‌انداختند. از نظر اندازه سپرها دو نوع بودند: سپرهای بزرگ که تن سربازان را در برابر تیر و نیزه و شمشیر محافظت می‌کرد و سپرهای کوچک که فقط هنگام شمشیربازی به‌کار می‌رفت و هنوز هم به‌کار می‌روند. ظاهراً «سپرکشیدن» یکی از تشریفات درباری بوده، یعنی هنگام حرکت بزرگان به جایی، در جلو آن‌ها، عده‌ای غلام یا سپاهی، سپر به‌دست حرکت می‌کردند. در اروپای قرون میانه، جنگجویان جوشن‌پوش و نقابدار برای مشخص‌ساختن خود علایمی خاص بر سپرهایشان نقش می‌کردند. بعدها به‌تدریج این علایم به‌صورت نشانه‌های ثابت اصالت و نجابت خاندان‌های اشرافی درآمد.