سیاه چاله
سیاه‌چاله (black hole)
جسمی فضایی با گرانشی تا آن حد عظیم که هیچ چیز، حتی نور، نمی‌تواند از آن بگریزد. تصور می‌شود که سیاه‌چاله[۱]ها از فشردگی ستاره‌های پرجرم در پایان عمرشان تشکیل می‌شوند و مادّۀ بیشتری، ازجمله ستاره‌های فضای اطراف را در خود فرو می‌برند. مادّه‌ای که به سیاه‌چاله سقوط می‌کند در چگالی بی‌حد مرکز سیاه‌چاله فشرده می‌شود. سیاهچالهها را از راه گازی که ضمن سرازیر شدن به طرف‌شان داغ می‌شود و پرتو ایکس گسیل می‌کند آشکارسازی می‌کنند. گمان می‌رود که سیاه‌چاله‌هایی که جرم میلیون‌ها ستاره را در خود جا داده‌اند در مرکز اختروش[۲]ها قرار دارند. ماهواره‌ها پرتوهای ایکس تعدادی از اجسام را آشکارسازی کرده‌اند که ممکن است سیاه‌چاله باشند، اما فقط شمار اندکی از سیاه‌چاله‌های احتمالی کهکشان ما شناسایی شده‌اند. دجاجه ۱ـ x، نخستین سیاه‌چاله‌ای که اخترشناسان «آزمایشگاه تحقیقات دریایی امریکا[۳]» در ۱۹۶۴ کشف کردند، یکی از منابع پرتو ایکس در صورت فلکی دجاجه است. یکی از مناسب‌ترین نامزدهای احتمالی سیاه‌چاله در کهکشان ما، A۰۶۲۰-۰۰ در صورت فلکی تک‌شاخ[۴]، است که در دهۀ ۱۹۹۰، اخترشناسان امریکایی جفری مکلینتاک[۵] از مرکز اختر فیزیک هاروارد، و اسمیتسونیان[۶] و رانلد رِمیلارد[۷] از مؤسسۀ فنّاوری ماساچوست[۸] آن را کشف کردند. سیاه‌چالۀ احتمالی دیگر V۴۰۴ دجاجه در نزدیکی دجاجه ۱ـ x واقع است و در ۱۹۹۲ کشف شد. در ۱۹۹۲، مکلینتاک، رمیلارد، و اخترشناس امریکایی چارلز بیلین[۹] از دانشگاه ییل[۱۰] در نیوهیون[۱۱]، نواختر صورت فلکی مگس[۱۲] را سیاه‌چاله‌ای تشخیص دادند که حدود ۱۸هزار سال نوری از زمین فاصله دارد. در ۱۹۹۷، تلسکوپ فضایی هابل شواهدی از وجود سیاه‌چاله‌ای به جرم ۳۰۰میلیون برابر جرم خورشید کشف کرد. این سیاه‌چاله در دل کهکشان M۸۴ و در فاصلۀ حدود ۵۰میلیون سال نوری از زمین واقع شده است. در شرایط آشوبی مهبانگ ممکن است سیاه‌چاله‌هایی میکروسکوپی تشکیل شده باشند. فیزیک‌دان انگلیسی، استیون هاوکینگ[۱۳]، نشان داده است که چنین سیاه‌چاله‌های خُردی ممکن است «تبخیر» شده و به‌صورت انفجار برق‌آسای انرژی درآمده باشند.