سید محمد حسن زنوزی
سید محمد حسن زنوزی (خوی 1172- 1218ق)
(با نام کامل: ميرزا محمدحسن بن عبدالرسول بن الحسن بن محمدرضا الحسينى زنوزى، معروف به میرزا حسن زنوزی خویی و متخلص به فانی) عالم، اديب، متكلم و شاعر ايرانى، فرزند حاج میر عبدالرسول زنوزی. سید محمد حسن از دانشمندان و افاضل عصر خود و از سادات حسينى بوده است.
اجدادش در بخش زنوز (از توابع شهرستان مرند و در 18 کیلومتری شمال آن) ساكن بودند. در 1135ق در اثر استيلاى عثمانی ها به آن سرزمين، بیشتر سکنۀ آن دیار و از جمله جد او را کشتند، اما پدر و دایى‌اش، از آن واقعه جان سالم به در بردند. پس از روی کار آمدن نادرشاه، او تلافی آن کارشان را درآورد و عثمانی‌ها را سخت تنبیه و منکوب کرد.
از آن جا که همۀ اجدادش در سلسلۀ علما بودند، پدرش برای منقطع نشدن سلسله فضيلت در خاندان‌شان، فرزندش را در ده سالگى به شهر تبريز برد تا در خدمت علماى آن دیار به كسب علم و دانش بپردازد. در آن شهر، يكى از علما به نام مولانا محمد شفيع دهخوارقانى، تكفلش را برای تحصيل به مدت یک سال بر عهده گرفت. پس از آن، پدرش او را به شهرستان خوى برگرداند و مدتى تحت تربيت ملا عبدالنبى تسوجی (طسوجى) قرار داد. پس از آن، برای تكميل تحصيلات خود، راهی كربلا شد و بیش از چهار سال آن جا اقامت گزيد و تلمذ کرد. او پس از تكميل تحصيلات دينى در آن جا، مجدد به شهرستان خوى بازگشت و پس از اقامت کوتاه در آن جا، در 1203ق عازم مشهد شد و در زمينۀ علوم عقلى و فنون رياضى، به تحصيل پرداخت و سرانجام به زادگاه خويش بازگشت و مشغول تألیف آثار ارزشمندش شد.
به این ترتیب، او تحصیلاتش را در تبریز و خوی، مشهد، اصفهان و کربلا دنبال کرده است. طی سال‌های تحصیل، برخی از اساتیدش عبارت بودند از: مولانا محمد شفيع دهخوارقانى، آقا محمدباقر بهبهانى، ميرزا محمد مهدى شهرستانى، آقا سيد على عالم ربانى (صاحب رياض) و نيز ميرزا محمد مهدى (شهيد خراسانى).
سید محمد حسن زنوزی تألیفاتی دارد که مهم ترین آنها بحرالعلوم و ریاض‌الجنه به عربی است که به امر حسینقلی خان دنبلی بیگلربیگی نوشته اما تاکنون چاپ نشده است. از دیگر آثار اوست: زبدة الاعمال؛ وسيلة النجاة؛ رساله ادعيه بعض آفات و بليات؛ رياض مصائب الابرار؛ المحفرة فى الفنون المختلفة. اشعارى به زبان‌هاى تركى، فارسى و عربى نیز از او به جا مانده است. دیوان فانی خویی (موسوم به گنج‌الله)، مجموعه سروده‌هایش در قالب غزل، قصیده، مخمس، رباعی، ترجیع‌بند، قطعه و... است.
سید محمد حسن زنوزی در 1218ق درگذشته است. هر چند تاريخ‌هاى دیگری همچون 1223، 1224 و 1232ق نیز برای زمان فوتش توسط مؤلفان الذريعة، تاريخ خوى و معجم المؤلفين ذكر شده که احتمالاً نادرست باشد.