شروان
شِروان
(یا: شیروان) ولایت و ناحیه‌ای قدیمی در جمهوری آذربایجان. کرسی آن شهر شماخی، زمانی پایتخت شروان‌شاهان بود. ویرانه‌های مقابر شروان‌شاهان هنوز در شماخی باقی است. جغرافیای تاریخیِ ناحیۀ شروان مبهم، و انطباق آن با اخبار تاریخی دشوار است، اما از قراین چنین برمی‌آید که این ناحیه میان دربند و کوه‌های جنوبی قفقاز در شمال و ملتقای رودخانه‌های کورا (کُر) و ارس در جنوب، دریای خزر در شرق و ناحیۀ شکی و مرزهای گرجستان در غرب بوده است. کرسی آن شهر شابران بود و بعدها شهر شماخی مرکز آن شد. شروان در عهد ساسانیان یکی از ساتراپ‌نشین‌های ایران بوده و خاندانی از این سلسله بر آن حکومت داشته است. سلسله‌های مختلف شروان‌شاهان از قرون ۲ تا ۱۰ق بر این سرزمین و بعضی نواحی هم‌جوار آن حکومت داشتند. آخرین سلسلۀ شروان‌شاهان در سلطنت شاه طهماسب اول صفوی منقرض شد و شروان به قلمرو ایران پیوست. این سرزمین از دورۀ شاه‌محمد خدابنده تا اوایل سلطنت شاه عباس اول صفوی در تصرّف دولت عثمانی بود و در ۱۰۱۳ـ۱۰۱۴ق دوباره به ایران پیوست. پس از سقوط دولت صفویه، روس‌ها و عثمانی‌ها آن را میان خود تقسیم کردند، اما در زمان نادرشاه افشار از آن سرزمین خارج شدند. پس از قتل نادرشاه و تضعیف دولت افشاریه، چند خان‌نشین در این سرزمین تشکیل و ناحیۀ بزرگ شروان میان آنان تقسیم شد. سپس ولایت شروان در اختیار آل سرکار قرار گرفت و ناحیۀ شکی به حاجی چلبی قراقیتاقی رسید و حاجی محمدعلی زرنوایی حاکم شماخی شد و حسین‌علی‌خان، از نسل اوسمیان قیتاق، حکومت قبه را به‌دست گرفت و باکو نصیب میرزا محمدخان، پسر درگاه‌قلی بیگ از سرکردگان نظامی آن سامان، شد. بعضی از این امارات‌ها پس از دورۀ اول جنگ‌های ایران و روس و بقیه پس از پایان دورۀ دوم آن جنگ و انعقاد قرار‌داد ترکمانچای در ۱۲۴۳ق منقرض شدند و شروان کاملاً به‌تصرّف دولت روسیه درآمد. بیشتر جمعیت شروان از مردم ترک‌زبان تشکیل شده است، اما طی دو قرن گذشته گروه‌های بسیاری از مردم روس و دیگر اقوام در این سرزمین مقیم شده‌اند. شروان از مراکز زبان و ادب فارسی در جنوب قفقاز بوده است.