شرکت ملی نفت ایران
شرکت ملّی نفت ایران
از بزرگ‌ترین شرکت‌های نفتی جهان که عهده‌دار بهره‌برداری، استخراج، پالایش و صادرات نفت ایران است. اداره مرکزی آن در تهران واقع است. با اعطای امتیاز استخراج و بهره‌وری از نفت سراسر ایران (به‌جز پنج استان شمالی) در ۱۲۸۰ش از سوی مظفرالدین‌شاه قاجار به ویلیام ناکس دارسی انگلیسی، عملیات حفاری در ایران آغاز شد. در ۱۹۰۵ شرکتی به‌نام شرکت «سندیکای امتیازات» که مرکز آن در گلاسگو بود، عملیات حفاری در مسجدسلیمان را به‌عهده گرفت. با فوران نفت از اولین چاه حفر‌شده در مسجدسلیمان در ۱۲۸۷، نام ایران به‌عنوان خاستگاه نخست صنعت نفت خاورمیانه ثبت شد. شرکت نفت برمه (شرکتی اسکاتلندی که امتیازی در کشور برمه داشت) و شرکت سندیکای امتیازات، چندماه پس از کشف نفت در مسجدسلیمان با سرمایه‌داری انگلیسی به‌نام لُرد استراتکونا شرکت جدیدی به‌نام «شرکت نفت انگلیس ـ ایران» را تأسیس کردند و تصمیم بر آن شد که نفت پس از تولید به آبادان منتقل، و در این نقطه پالایشگاهی احداث و فرآورده‌های نفتی از آن‌جا بارگیری شود. عملیات احداث پالایشگاه در اکتبر ۱۹۰۱ آغاز شد. بعد از جنگ جهانی اول و با روی کار آمدن رضاشاه پهلوی، قرارداد اولیۀ دارسی در ۱۹۲۴ رسماً ملغی اعلام شد. پس از مذاکراتی در ۱۹۳۳، قراردادی جهت تمدید قرارداد ما‌بین دولت ایران و شرکت نفت انگلیس ـ ایران منعقد شد. در این قرارداد، شرکت نفت انگلیس ـ ایران همچنان به اکتشاف، استخراج و فروش منابع نفتی ایران ادامه می‌داد. در ۱۳۲۳، دکتر مصدق قانون معروف به تحریم امتیاز نفت را به تصویب مجلس رساند. در ۱۳۲۸، قرارداد الحاقی نفت موسوم به قرارداد «گس ـ گلشائیان» امضا شد که براساس آن شرکت نفت انگلیس ـ ایران تعدیلاتی در مبالغ پرداختی به ایران را می‌پذیرفت. این قرارداد به تصویب مجلس شورای ملّی نرسید. در ۱۳۲۹، کمیسیون خاص نفت در مجلس که ریاست آن را مصدق برعهده داشت، پیشنهاد ملی‌کردن نفت را تصویب کرد و گزارش کمیسیون در ۲۹ اسفند همان سال به تصویب قوۀ قانون‌گذاری رسید. در ۱۳۳۰، مجلس به نخست‌وزیری مصدق رأی تمایل داد و او برنامۀ دولت خود را به مجلس ارائه کرد. قدم اول در اجرای ملی‌شدن نفت، تشکیل شرکت ملی نفت ایران بود که سه تن به‌عنوان هیئت مدیرۀ موقت آن منصوب شدند. این هیئت در ۱۹ خرداد ۱۳۳۰ وارد آبادان شد و در ۲۰ خرداد پرچم ایران را بر فراز ادارۀ مرکزی شرکت نفت در خرمشهر برافراشت. با وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و برکناری دولت مصدق، قرارداد کنسرسیوم با دولتِ کودتا به امضا رسید. در این کنسرسیوم شرکت نفت انگلیس ـ ایران که نامش به شرکت نفت بریتانیا (BP) تغییر کرده بود، ۴۰ درصد سهم داشت و ۴۰ درصد دیگر سهام را شرکت‌های امریکایی در اختیار داشتند. از بیست درصد باقی‌مانده، چهارده درصد به شرکت هلندی ـ انگلیسی «شل» و شش درصد به شرکت فرانسوی «CFP» واگذار شد. در ۱۳۳۶، سه سال پس از امضای قرارداد کنسرسیوم، نخستین قانون نفت ایران به‌تصویب رسید. اما این قانون در ۱۳۵۳ مورد تجدید نظر قرار گرفت. از آن پس سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی در عملیات نفتی، یعنی اکتشاف، توسعه و بهره‌برداری، منحصراً از طریق قرارداد خدمت یا پیمانکاری میسر بود و مشارکت خارجی در تولید و بهره‌برداری نفت ممنوع شد. سرانجام با پیروزی انقلاب اسلامی، از سوی شرکت ملی نفت ایران پایان رابطه با مجموعۀ شرکت‌های عضو کنسرسیوم رسماً اعلام و به آن شرکت‌ها ابلاغ شد. امروزه شرکت ملی نفت ایران در زمرۀ بزرگ‌ترین شرکت‌های نفتی جهان است. در‌حال حاضر این شرکت دولتی است و مدیرعامل آن را رئیس‌جمهور تعیین می‌کند.