شیبانیان
شِیبانیان
سلسله‌ای ترک ـ مغول در آسیای میانه، از اعقاب شیبان، پسر پنجم جوجی، فرزند چنگیزخان مغول. شیبانیان دو شاخۀ متمایز داشتند: ابوالخیریان، که در اوایل قرن ۹ق بر شهرهای ماوراء‌النهر و خوارزم مسلط شدند و تقریباً در تمام این قرن بر جنوب قزاقستان کنونی، شرق و جنوب ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان و شمال افغانستان حکومت کردند، و شاخۀ عربشاهی ـ یادگاری که منطقۀ ترکمنستان کنونی و غرب ازبکستان، یعنی اراضی آمو دریای سفلی و دلتای وسیع آن و واحه‌های امتداد دامنه‌های شمالی کوپت داغ را در دست داشتند. خاستگاه شیبانیان دشت قبچاق بود و از آن‌جا به قزاقستان آمدند و همراه با طوایف تابع خود به ازبک مشهور شدند. محمد شیبانی، معروف به شیبک‌خان ازبک، نوۀ ابوالخیرخان، تیموریان را از ماورا‌لنهر راند و حکومت خود را در آسیای میانه و شرق خراسان گسترش داد. در ۹۱۴م شاه اسماعیل صفوی قشونی به کمک بابر فرستاد تا سمرقند را از شیبانیان بازپس گیرد و در ۹۱۶ در نبرد با شیبک‌خان پیروز شد و او را بکشت و سرش را برای بایزید سوم عثمانی فرستاد. در ۱۰۰۶ عبدالله‌خان شیبانی مرد و پسرش عبدالمؤمن بسیاری از خان‌های مهم ازبک را با خود دشمن کرد و شش ماه بعد از مرگ پدر کشته شد و حکومت بخارا به خاندان جانی بیگیان منتقل شد. در ۱۰۰۷ طُغاتیمور عربشاهی با حمایت اغلب امیران ازبک، در خیوه و خوارزم به حکومت رسید و خاندان او تا ۱۱۰۷ حکومت این ناحیه را در دست داشتند. خان‌نشین خوقند نیز در اختیار اعقاب ابوالخیر شیبانی بود تا در ۱۸۷۶ به‌دست روسیه افتاد.