صفویه
صَفَویّه (۹۰۵ـ ۱۱۴۸ق)
از سلسله‌های معروف پادشاهی ایران. بنیانگذار این سلسله، شاه‌اسماعیل اول صفوی، فرزند سلطان‌حیدر، از نوادگان شیخ صفی‌الدین اردبیلی، بود. نسبت این سلسله بنا‌به قول مشهور به امام موسی کاظم(ع) می‌رسد. هرچند بسیاری از محققان در این‌باره تردید دارند. در ۹۰۵ق شاه‌اسماعیل اول به‌یاری صوفیان قزلباش توانست شروان را تصرف و دو سال بعد رسماً در تبریز تاج‌گذاری کند. او نخستین کسی است که دولت ملی را پس از اسلام در ایران، براساس مذهب تشیع بنا نهاد و ایرانیان را با هم متحد کرد و آن‌ها را از سایر ملل سنی مذهب متمایز ساخت. از حکومت صفوی علمای شیعه و عموم مردم ایران حمایت و بسیاری شیعیان آسیای صغیر و دیگر مناطق به پادشاهان صفوی اظهار ارادت می‌کردند و برای آن‌ها قداست و معنویت قائل بودند. دولت صفویه، مروج مذهب شیعه بود و لذا پس از تأسیس، گروه کثیری از علما و دانشمندان شیعی از مناطق شیعه‌‌نشینی چون جبل عامل لبنان، بحرین و احسا به ایران آمدند و گروه بسیاری از علما، ادبا و شعرای اهل سنت ایران نیز روانۀ دربارهای سنی مذهب عثمانی، ازبکان شیبانی، و گورکانی هند شدند. ایرانِ عصر صفوی سرزمین پهناوری بود که علاوه‌بر حدود فعلی کشور، قفقاز، بخشی از ترکستان و افغانستان را نیز شامل می‌شد و در میان سه دولت نیرومند عثمانی در غرب، ازبکان شیبانی در شرق و گورکانی در جنوب شرق بود. و همین اختلاف مذهبی، جنگ خونین شاه‌اسماعیل را با محمدخان شیبانی (۹۱۶ق) و سلطان سلیم اول عثمانی موجب شد (۹۲۰ق). پس از شاه‌اسماعیل، شاه‌طهماسب، اسماعيل دوم، سلطان محمد خدابنده، شاهعباس اول، شاه‌صفی، شاهعباس دوم، شاه‌سلیمان و شاه سلطان حسین به پادشاهی رسیدند. مدت سلطنت آن‌ها در مجموع ۲۳۰ سال بود. سنت فرزندکشی که از زمان شاهعباس اول آغاز شد، پس از وی ادامه یافت و همین امر، موجب گردید تا شاهزادگان لایق، نابود یا نابینا شوند یا در حرمسرا پرورش یابند و درنتیجه در ادارۀ کشور ناتوان شوند. پایتخت صفویان، نخست تبریز و سپس قزوین بود و در آغاز حکومت شاهعباس اول به اصفهان انتقال یافت که تا پایان این دولت، در همین شهر بود. این دوران، درخشان‌ترین ادوار سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و هنری ایران است. در زمان صفویان، به‌ویژه در زمان سلطنت شاهعباس اول، روابط ایران و اروپا گسترش یافت و هیئت‌های سیاسی، نظامی و تجاری متعددی به دربار ایران آمدند. شاهعباس اول از نفوذ و قدرت قزلباشان، که همۀ مناصب نظامی، سیاسی و اداری کشور را در دست داشتند، کاست و در کنار آن‌ها نیروی نظامی جدیدی به نام شاهسون ایجاد کرد و آنان را به سلاح‌های آتشین توپ و تفنگ مجهز کرد و به‌کمک این نیرو، عثمانیان را شکست داد (۱۰۱۱ق) و به سلطۀ پرتغالی‌ها بر خلیج فارس پایان بخشید (۱۰۲۳ و ۱۰۳۱ق). پادشاهان صفوی، به‌ویژه شاهعباس اول، امنیت بی‌سابقه‌ای در کشور ایجاد کردند و اقدامات عمرانی و رفاهی فراوانی در ایران و عراق انجام دادند. تجارت، رونق بسیاری یافت و هزاران کارگاه در شهرهای کشور به تولید انواع رنگ‌های طبیعی، پارچه، قالی، گلیم، کاغذ، چرم، مصنوعات فلزی، چینی، آجر، کاشی و غیره مشغول بودند. ابریشم خام و محصولات ابریشمی عمده‌ترین صادرات ایران بود که به اروپا، چین و هند صادر می‌شد. به دستور شاهعباس اول، ده‌ها کاروان‌سرا در شهرها و بین شهرها ساخته شد که به کاروان‌سرای عباسی شهرت یافت. علاوه‌بر آن، ده‌ها حمام، بازار، پل، مسجد بنا گردید که از شاهکارهای معماری ایران و جهان بوده و امروزه بسیاری از آن‌ها باقی مانده است. توجه و علاقۀ خاص پادشاهان صفوی به رواج مذهب تشیع، تجدید بنای بقاع امامان، امامزادگان و بزرگان شیعه را در ایران و عراق موجب شد که برای نگهداری و ادارۀ آن‌ها، پادشاهان، شاهزادگان و امرای صفوی املاک و اموال بسیاری وقف کردند. شاهزادگان، امرا و حکام نیز به تبعیت از پادشاهان در توسعۀ بقاع متبرکه و عمران و آبادی ولایات می‌کوشیدند که ازجمله آن‌ها می‌توان به امام‌قلی‌خان در شیراز، و گنج‌علی‌خان در کرمان اشاره کرد. پادشاهان صفوی در ترویج علم و هنر اهتمام فراوانی داشتند، از همین‌رو، عصر صفوی، بارورترین اعصار هنر ایرانی در دورۀ اسلامی است. شاخه‌های گوناگون هنر، از‌قبیل نقاشی، معماری، منبت‌کاری، خوشنویسی، تذهیب، جلدسازی، قالی‌بافی و نساجی در این دوره از کمال و لطافت بسیار برخوردار است. نقاشی عصر صفوی اوج هنر نقاشی در تاریخ ایران اسلامی است. از نقاشان بزرگ این دوره می‌توان از بهزاد، میرمصور، آقارضا و رضا عباسی نام برد. بناهای این دوران در عین استحکام و صلابت، از زیبایی بی‌نظیری برخوردارند و عموماً با کاشی‌های بسیار زیبا تزیین شده‌اند. معمار بسیاری از بناهای دوره عباسی، نابغه و دانشمند آن دوران، شیخ بهایی بود. هنر تذهیب و کتاب آرایی در این دوره در حد اعلای کمال است. در خوشنویسی و کتیبه‌‌نویسی نیز باید از هنرمندانی چون میرعماد، علیرضا عباسی و ملا عبدالباقی تبریزی یاد کرد. گرچه به‌دلیل کم‌توجهی پادشاهان صفوی به شعر و ادب، آثار ادبی ارزشمندی در این دوره پدید نیامد، در حوزۀ حکمت و علوم عقلی، فلاسفه نامداری چون میرفندرسکی، ملاصدرا، میرداماد و ملا عبدالرزاق لاهیجی؛ در علوم نقلی علمای بزرگی چون مقدس اردبیلی، قاضی نورالله شوشتری، شیخ حرّ عاملی، حاج آقا حسین و حاج آقا جمال خوانساری و نیز علامۀ مجلسی درخشیدند و آثار ماندگاری برجای گذاشتند. خاطرۀ دوران صفوی چنان در نزد مردم ایران طلایی و مسرّت‌بخش بود که داستان‌ها و افسانه‌ها از آن ساختند. سرانجام دولت صفوی را افغانان با محاصره و فتح اصفهان، ساقط کردند (۱۱۳۵ق).