صورت فلکی

صورت فَلَکی (constellation)
هر یک از نواحی ۸۸‌گانۀ آسمان که به‌منظور تشخیص هویت و نام‌گذاری اجسام آسمانی تقسیم‌بندی‌ شده‌اند. صورت‌های فلکی اولیه، الگوهای دلخواه ساده‌ای از ستاره‌ها بودند که تمدن‌های کهن آن‌ها را تجسمی از خدایان، موجودات مقدس، و قهرمانان اساطیری خود می‌دانستند. صورت‌های فلکی‌ای که امروزه به‌کار می‌روند از فهرست ۴۸ صورت شناخته‌شدۀ یونانیان باستان گرفته شده‌اند که بخشی از آن را یونانیان از بابلیان به ارث برده‌بودند. فهرست ۸۸ صورت فلکی رایج را در ۱۹۳۰، هیئت‌رئیسۀ «اتحادیۀ بین‌المللی اخترشناسی» به تصویب رساند.

منشأ باستانی. ردپای برخی از صورت‌های فلکی رایج به ساکنان باستانی درۀ فرات بازمی‌گردد که از آن‌ها به یونانیان، و سپس به جهان اسلام رسیده است. چند سند مصوّر از شکل صورت‌های فلکی باستانی باقی مانده است، اما بطلیموس در ‌‌۱۵۰پ‌م، در مجسطی، موقعیت ۱.۰۲۲ ستاره از درخشان‌ترین ستاره‌ها را برحسب عرض و طول آسمانی معیّن، و مکان آن‌ها را در ۴۸ صورت فلکی فهرست کرد. صورت‌های فلکی بطلمیوسی نواحی متمرکز بر قطب جنوب کنونی آسمان و نیز نواحی متمرکز بر نقطه‌ای را که به‌علت حرکت تقدیمی در حدود ۲۸۰۰‌پ‌م قطب جنوب آسمان بود خالی گذاشته‌اند، این واقعیت با این نظر که سرمنشأ نظام صورت‌های فلکی به حدود ۵‌هزار سال پیش بازمی‌گردد سازگاری دارد.

بهینه‌سازی تدریجی. در ۱۵۱۵، هنرمند آلمانی، آلبرشت دورِر، دو نقشه، برای هر نیمکره یک نقشه، و با الحاق شکل‌های مناسب برای مشخص‌کردن موقعیت ستاره‌های بطلمیوسی منتشر کرد. این تصاویر را بیشتر نقشه‌کش‌های بعدی، به‌خصوص یوهان‌ بایر اهل آوگسبورگ در اثر خود با نام فلک‌سنجی (۱۶۰۳)، نسخه‌برداری کردند. بایر یک صفحۀ کامل به هر یک از صورت‌های فلکی مجسطی اختصاص داد و یکایک ستاره‌های درون محدودۀ هر صورت فلکی را تا حدی به‌ترتیب درخشش، و تا حدی نسبت‌ به موقعیتشان در شکل صورت فلکی، با حروف یونانی و لاتینی معیّن کرد. همچنین، نقشۀ ناحیۀ قطب جنوب آسمان را براساس رصدهای دریانورد هلندی، پیتر دیرخس کایزر، ترسیم کرد که دوازده صورت فلکی ستاره‌های جنوبیِ مورد استفادۀ اقیانوس‌نوردان پیشین را صورت‌بندی کرده بود. به‌غیر از نام مثلث جنوبی، نام‌هایی که به صورت‌های فلکی کئیزر داده شده بودند، به موجودات زنده یا موجودات اساطیری‌ای اشاره داشت که دریانوردان در سفرهای خود ممکن بود با آن‌ها روبه‌رو شوند. بایر حروف یونانی را به ستاره‌های این صورت‌های فلکی جدید اختصاص نداد. این ‌کار به‌همت نیکُلا دو لاکای صورت گرفت. او چهارده صورت فلکی کم‌فروغ‌تر آسمان جنوبی را به مجموعۀ پیشین افزود که نتیجۀ رصدهای منظمش از ۱۷۵۱ تا ۱۷۵۳، در دماغۀ امیدنیک بود. حروف بایر هنوز هم روش معمول ارجاع به بسیاری از درخشان‌ترین ستاره‌ها را در اختیار می‌گذارند. سایر ستاره‌های کم‌درخشش غالباً با شماره‌هایی شناسایی می‌شوند که در اثر فلمستید، تاریخ کیهان‌شناسی بریتانیا (۱۷۲۹)، به آن‌ها اختصاص‌یافته است. در این کتاب، ستاره‌های هر صورت فلکی یک‌به‌یک به‌ترتیب بُعد آن زمانشان ذکر شده‌اند. در ابتدا گمان می‌رفت که هر صورت فلکی محدود به شکلی قراردادی است و بنابراین بسیاری از ستاره‌های مستقل شناسایی‌نشدند. صورت‌های فلکی بطلمیوسی فقط ستاره‌های درخشان‌تر قابل مشاهده از عرض‌های شمالی زمین را شامل می‌شدند. ستاره‌های کم‌فروغ‌تر بین آن‌ها به‌دست نقشه‌پردازان مختلف در صورت‌های فلکی جدید گوناگونی گردآوری شدند، اما فقط چندتایی از آن‌ها باقی‌مانده‌اند. از میان صورت‌های فلکی باقی‌ماندۀ جدید، دو صورت را بارچیوس (۱۶۲۴)، و هفت صورت را هِوِلیوس (۱۶۸۹) ساخته‌اند. یوهان الرت بُده نخستین نقشه‌نگاری بود که مرزهای بین صورت‌های فلکی نزدیک به‌هم را در فلک‌نگار خود (۱۸۰۱)، با شکل‌هایی بر پایۀ شکل‌های دورِر، ترسیم‌ کرد. این مرزها از خود شکل‌ها اهمیت بیشتری یافتند و رفته‌رفته، به‌خصوص به‌همت فریدریش آرگلاندر در فلک‌سنجی نو (۱۸۴۳) و گولد در فلک‌سنجی آرژانتین (۱۸۷۷) بهینه شدند.

سامانۀ نوین. آخرین مرحلۀ بهینه‌سازی در ۱۹۳۰، و با تأیید رسمی سامانه‌ای از سوی «اتحادیۀ بین‌المللی اخترشناسی» صورت‌گرفت. در این سامانه مرزهای قطعی کمان‌هایی با بُعد و میل ثابت برای اعتدال سال ۱۸۷۵ بودند. هر صورت فلکی شامل گروه ستاره‌ای تاریخی، و نیز شامل همۀ ستاره‌های متغیری است که به آن مربوط شده‌اند. در زبان‌های اروپایی نام صورت در حالت مِلکی یا اضافی زمانی به‌کار می‌رود که جسمی با حرف یا شمارۀ خود در صورت فلکی شناسایی شود؛ مثلاً ستارۀ جُدَی در زبان انگلیسی آلفا دب‌اکبر نامیده می‌شود.

 

---

صورت‌های فلكی

نام	نماد	نام لاتینی
آب‌مار	Hyi	Hydrus
آتشدان	Ara	Ara*
ارابه‌ران	Aur	Auriga*
ارنب	Lep	Lepus*
اژدها	Dra	Draco*
اسب بالدار	Peg	Pegasus*
اسد	Leo	Leo*
اسد اصغر	LMi	Leo Minor
اسكنه	Cae	Caelum
اكلیل جنوبی	ArA	Corona Australis*
اكلیل شمالی	CrB	Corona Borealis*
امرأه‌المسلسله	And	Andromeda*
بادبان	Vel	Vela
برساووش	Per	Perseus*
پارة اسب	Equ	Equuleus*
پیاله	Crt	Crater*
تازی‌ها	CVn	Canes Venatici
تكشاخ	Mon	Monoceros
تلمبه	Ant	Antlia
تور	Ret	Reticulum
توكان	Tuc	Tucana
ثور	Tau	Taurus*
جاثی	Her	Hercules*
جبار	Ori	Orion*
جَدی	Cap	Capricornus*
جوزا	Gem	Gemini*
چلیپا	Cru	Crux
حربا	Cha	Chamaeleon
حمَل	Ari	Aries*
حوا	Oph	Ophiuchus*
حوت	Psc	Pisces*
حوت جنوبی	PsA	Piscis Austrinus*
دب اصغر	UMi	Ursa Minor*
دب اكبر	UMa	Ursa Major*
دجاجه	Cyg	Cygnus*
دُرنا	Gru	Grus
دلفین	Del	Delphinus*
دلو	Aqr	Aquarius*
دوپرگار	Cir	Circinus
دوربین نجومی	Tel	Telescopium
ذات‌الكرسی	Cas	Cassiopeia*
ذره‌بین	Mic	Micriscipium
روباهك	Vul	Vulpecula
زرافه	Cam	Camelopardalis
ساعت	Hor	Horologium
سپر	Sct	Secutum
سرطان	Cnc	Cancer*
سكستان	Sex	Sextans
سنبله	Vir	Virgo*
سنگتراش	Scl	Sculptor
سوسمار	Lac	Lacerta
سه‌پایة نقاش	Pic	Pictor
سهم	Sge	Sagitta*
سیاهگوش	Lyn	Lynx
سیمرغ	Phe	Phoenix
شاه‌تخته	Car	Carina
شجاع	Hya	Hydra*
شلیاق	Lyr	Lyra*
طاووس	Pav	Pavo
عقاب	Aql	Aquila*
عقرب	Sco	Scorpius*
قطب‌نما	Pyx	Pyxis
قنطورُس	Cen	Centaurus*
قوس	Sgr	Sagittarius*
قیطُس	Cet	Cetus*
قیفاووس	Cep	Cepheus*
كبوتر	Col	Columba
كشتی‌دُم	Pup	Puppis
كلاغ	Crv	Corvus*
كلب اصغر	CMi	Canis Minor*
كلب اكبر	CMa	Canis Major*
كوره	For	Fornax
گاوران	Boo	Bootes*
گرگ	Lup	Lupus*
گونیا	Nor	Norma
گیسو	Com	Coma Berenices
مار	Ser	Serpens* (Cauda&Caput)
ماهی پرنده	Vol	Volans
ماهی زرین	Dor	Dorado
مثلث	Tri	Triangulum*
مثلث جنوبی	TrA	Triangulum Australe
مرغ بهشتی	Aps	Apus
مگس	Mus	Musca
میز	Men	Mensa
میزان	Lib	Libra*
نهر	Eri	Eridanus*
هشتك	Oct	Octans
هندی (سرخ‌پوست)	Ind	Indus
* صورت‌‌های فلكی بطلمیوسی