عالی قاپو
عالی‌قاپو
نام چهار بنا در چهار پایتخت ایران.
عالی‌قاپوی اصفهان. غرب میدان نقش‌جهان و میدان شاه (میدان امام کنونی) و بنایی شش طبقه با ۴۸ متر ارتفاع است. شماری بنای اولیه را از دورۀ سلجوقیان و شماری از دورۀ تیموریان به‌شمار می‌آورند. در دورۀ شاه‌عباس اول چند طبقه با اتاق‌های باشکوه مزین به گچبری و نقاشی به آن افزوده شد. تعدادی از نقاشی‌ها کار علیرضا عباسی بود. ایوان بزرگ دوازده ستون چوبی آن‌که یک حوض مسی داشت و ناودانی از طلا آب آن را خارج می‌کرد، از دورۀ شاه‌عباس است. سقف ایوان چوبی و خاتم‌کاری بود و به مربع‌های برجسته قاب‌نما تقسیم شده بود. جانشینان او ازجمله شاه‌عباس دوم نیز قسمت‌هایی به آن افزوده‌اند. شاه‌عباس و شاهان دیگر صفوی از ایوان بزرگ آن که به طبقچۀ دولت‌خانه شهرت داشت، مراسم رژۀ سپاهیان، بازی چوگان و مسابقه‌های سوارکاری و پرتاب نیزه، جنگ با حیوان‌ها و شیرین‌کاری‌های پهلوانان را تماشا می‌کردند. عالی‌قاپو از‌نظر تنوع در نقش و طرح و ظرافت‌های معماری، زیباترین بنای اصفهان به‌شمار می‌رفت. در دورۀ قاجار محل بست‌نشینی و پناه بود. در ۱۲۷۲ق، حمزه میرزا حشمت‌الدوله، والی اصفهان در آن تغییراتی داد. ظل‌السلطان در دورۀ والیگری اصفهان، در آن‌جا اقامت داشت. اتاق‌های طبقۀ پنجم آن به‌سبب زوایای بسیار و گچبری‌های توخالی صدا را منعکس می‌کردند و به اتاق‌های حبس صدا شهرت داشتند.
عالی‌قاپوی تبریز. ساخته نجفقلی‌خان پسر مرتضی‌خان دنبلی و معروف به درب اعلی بود. در دورۀ حکمرانی عباس میرزا نایب‌السلطنه، به عالی‌قاپو و پس از ساخته‌شدن ساختمان شمس‌العماره در تهران، به شمس‌العماره معروف شد. در دورۀ ولیعهدی مظفرالدین‌شاه قاجار تعمیر کلی در آن صورت گرفت. در دورۀ رضاشاه مقر والی آذربایجان شد. در ۱۳۱۲ش دچار آتش‌سوزی شد و قسمت بالایی آن که از شاهکارهای معماری دورۀ قاجار بود، از‌بین رفت. در ۱۳۲۶ش بخش زیادی از عمارت زیبای عالی‌قاپو تخریب و در جای آن کاخ استانداری احداث شد. با تخریب عمارت حرم‌خانه دورۀ مظفری در اواخر دهۀ ۱۳۴۰ از ساختمان تاریخی عالی‌قاپو اثری نماند.
عالی‌قاپوی تهران. شمال شرقی میدان ارگ و روبه‌روی نقاره‌خانه بود و به آن درب سعادت یا عمارت سردر نیز می‌گفتند. سمت راست آن برج آقامحمدخان و سمت چپ آن ورودی کوچه‌ای بود که بعدها به خیابان نایب‌السلطنه مشهور شد. اساس آن در دورۀ فتحعلی‌شاه قاجار گذاشته شده و بعدها تغییراتی در آن داده شده بود. بنای باشکوه دوطبقه‌ای بود که در طبقۀ پایین که قراول‌خانه ارگ بود، تاق‌ها و تاق‌نماهای بزرگ و کوچک مقرنس‌کاری با لچکی‌های کاشی‌کاری داشت و از چند اتاق، یک هشتی و یک دالان تشکیل شد. طبقه بالا که دفترخانه دولتی یا دفتر صندوق‌خانه بود، از یک تالار وسیع و دو اتاق گوشواره با پنجره‌های ارسی مشبک و گچبری‌های زیبا تشکیل می‌شد. سردر داخلی آن که رو به ایوان تخت مرمر بود، مزین به کاشی‌هایی بود که صحنۀ جنگ رستم و دیو سفید روی آن تصویر شده بود و تاریخ ۱۲۷۳ق را داشت. در روز سوم عید نوروز مراسمی نیمه‌رسمی در‌برابر شاه و نزدیکان او که در بالاخانه می‌نشست، در مقابل درب سعادت برگزار می‌شد که در آن قوچ‌بازان، خرس‌بازان و میمون‌بازان نمایش اجرا می‌کردند. مرشدی نیز ضرب می‌گرفت و ابیاتی از شاهنامه را می‌‌خواند و پهلوانان شیرین‌کاری می‌کردند. عالی‌قاپو در ۱۳۰۹ش و دورۀ رضاشاه پهلوی تخریب شد و چند سال بعد، از کاشی‌های سردر آن در سردر ورزشگاه امجدیه استفاده شد.
عالی‌قاپوی قزوین. از بناهای سلطنتی دورۀ شاه‌طهماسب اول صفوی است. در ورودی بزرگ دولت‌خانه و از هفت باغ سعادت‌آباد بود. در دورۀ شاه‌عباس کتیبه‌ای به خط علیرضا عباسی در سردر عمارت نصب شد و دو عمارت با نام‌های زرنگار و جهان‌نما در دو سوی میدان اسب و عمارت حمام تخت‌گاه احداث شد. سفیران اسپانیا و عثمانی در عالی قاپو به حضور شاه‌عباس رسیدند. مظفرالدین‌شاه قاجار در سفر دوم به فرنگ، در عمارت کلاه‌فرنگی اقامت کرد. احمدشاه نیز سال‌ها بعد در آن‌جا اقامت کرد. در ۱۳۰۶ش در ضلع شرقی آن، رخشویخانه عمومی تأسیس شد و در ۱۳۲۳ مدرسه‌ای به نام امید که هنوز باقی است. در اواخر دورۀ قاجار، دولت‌خانه به نظمیه و در دورۀ رضاشاه به شهربانی تبدیل شد و امروز مقر نیروی انتظامی است. از عالی‌قاپو، کتیبۀ کاشی معرق لاجوردی حاوی فرمان شاه‌عباس به احداثِ سردر به خط علیرضا عباسی، و نقش دو شیرِمقابل یکدیگر و یک خورشید، و دو پنجرۀ مشبک معرق باقی است.