عراق
عراق
موقعیت. جمهوری عراق در آسیای غربی قرار دارد. از شمال به ترکیه، از شرق به ایران، از جنوب به خلیج فارس و کویت و عربستان سعودی، و از غرب به اردن و سوریه محدود می‌شود. مساحت این کشور ۴۳۴,۱۳۰ کیلومتر مربع و پایتخت آن شهر بغداد است.
سیمای طبیعی. کشور عراق از دو منطقۀ جغرافیایی متمایز تشکیل شده است. نواحی شمالی آن، که تا مرزهای ترکیه و ایران گسترده است، کوهستانی و به الجزیره موسوم است. بلندترین نقطۀ کشور، کوه حاجی ابراهیم، با بلندی ۳,۶۰۷ متر در مرز ایران قرار دارد. نواحی جنوبی را جلگۀ پهناوری فراگرفته که از آبرُفت رودخانه‌های دجله و فرات پدید آمده است. بر ارتفاع جلگۀ مزبور رو به غرب رفته‌رفته افزوده شده و در نهایت به صحرای سوریه ختم می‌شود و در جنوب برعکس رو به کاستی می‌رود و به ساحل شمالی خلیج فارس منتهی می‌گردد. بخش‌هایی از نواحی جنوبی این جلگه را باتلاق‌ها و مرداب‌های وسیع فراگرفته و نخلستان‌های پهناوری در گوشه و کنار آن دیده می‌شود. کشور عراق که بخش عمدۀ جلگۀ باستانی بین‌النهرین[۱] را شامل می‌شود، با دو رود بزرگ دجله[۲] و فرات[۳] و ریزابه‌های متعددی چون زاب بزرگ، زاب کوچک، و دیاله که عمدتاً از کوهستان‌های غربی ایران سرچشمه می‌گیرند مشروب می‌شود. رودخانه‌های دجله و فرات که از خاک ترکیه سرچشمه می‌گیرند، رو به جنوب، به‌سوی جلگۀ پهناور بین‌النهرین، روان می‌شوند و در ۱۶۰کیلومتری شمال خلیج فارس به هم می‌پیوندند و رودخانۀ عظیم اروندرود (شط‌العرب) را تشکیل می‌دهند. این رودخانه در مسیر خود بخشی از خط مرزی ایران را پدید می‌آورد و پس از عبور از شهرهای بصره، خرمشهر، و آبادان در محلی به نام فاو به خلیج فارس می‌ریزد. کشور عراق به هجده فرمانداری یا استان تقسیم شده است و شهرهای مهم آن عبارت‌اند از موصل، کرکوک، سلیمانیه، سامره، اربیل، نجف، کربلا، ناصریه، حلّه، و بصره. اقلیم عراق قاره‌ای است. تابستان‌ها در منطقۀ جنوبی بسیار گرم و طولانی و شرجی و در منطقۀ شمالی نسبتاً خنک و مطلوب است. زمستان‌ها در نواحی جنوبی معتدل و شرجی و در نواحی شمالی سرد و سخت است و ارتفاعات آن اکثراً از برف پوشیده می‌شود. میانگین دمای شهر موصل، در شمال، در دی‌ماه ۷ درجۀ سانتی‌گراد و در تیرماه ۳۲ درجۀ سانتی‌گراد است. میانگین دمای شهر بغداد در دی‌ماه ۱۰ درجۀ سانتی‌گراد، در تیرماه ۳۵ درجۀ سانتی‌گراد است و گاه به ۵۱ درجۀ سانتی‌گراد هم می‌رسد. فصل بارندگی کوهستان‌های شمالی از مهر تا اردیبهشت به درازا می‌کشد و میانگین بارندگی سالانۀ آن ۳۰۵ تا ۵۵۹ میلی‌متر است. بارندگی نواحی جنوبی و نزدیک خلیج فارس اندک است و از ۱۵۰ میلی‌متر بیشتر نمی‌شود. بارندگی در نواحی غربی، که به صحرای سوریه منتهی می‌شود، بسیار ناچیز و حتی صفر است. پوشش گیاهی نواحی شمالی و شرقی از نوع گیاهان استپی است و ارتفاعات آن از جنگل‌های تُنُک پوشیده شده است. نواحی جنوبی نیز اکثراً از گیاهانی مستور است که در برابر دمای زیاد و شوری خاک مقاوم‌اند. برخی از جانورانی که در عراق زندگی می‌کنند عبارت‌اند از پلنگ، آهو، بزکوهی، اسب وحشی، کفتار، گرگ، شغال، گراز، خرگوش و پرندگانی چون عقاب، کرکس، زاغ، جغد، مرغابی و خزندگانی مانند مار و بزمجه.
اقتصاد. جنگ‌های مکرر و طولانی و تحریم سال‌های قبل از سقوط صدام حسین، اقتصاد عراق را فلج کرده است. حدود یک سوم از مردم عراق به کشاورزی اشتغال دارند و حدود یک سوم از اراضی کشاورزی به‌طریق آبی مشروب می‌شود و سبزیجات و غلات عمده‌ترین محصولات کشاورزی این کشور به‌شمار می‌آیند. زمین‌های قابل کشت در حوضۀ رودهای دجله و فرات و در دره‌های شمالی و شمال شرقی این کشور قرار دارند و حدود یک‌سوم از اراضی عراق را چراگاه‌های طبیعی تشکیل داده است. صید ماهی در آب‌های داخلی صورت می‌گیرد و به مصرف داخلی می‌رسد. علاوه بر نفت، عمده‌ترین کانی عراق، انواع فسفات که در تولید کود به‌کار می‌رود نیز قسمتی از منابع زیرزمینی این کشور به‌حساب می‌آید. میزان تولید نیروی الکتریسیتۀ عراق به حدود ۲.۸۴ میلیارد کیلووات ساعت می‌رسد. این نیرو عمدتاً به‌شیوۀ برقابی تهیه می‌شود. ذخایر نفتی عراق ۱۱۲.۵میلیارد بشکه است و بعد از عربستان سعودی دومین تولیدکنندۀ نفت در جهان است. ذخیرۀ گاز آن نیز به ۳,۱۰۰میلیارد متر مکعب می‌رسد. مساحت اراضی قابل کشت عراق ۵.۲میلیون هکتار است و علاوه بر سبزیجات و غلات، خرما، صیفی‌جات، سیب‌زمینی، مرکبات، و انگور از محصولات کشاورزی آن محسوب می‌شود. مساحت جنگل‌های عراق ۸۳هزار هکتار (یا ۰.۲ درصد از مساحت کشور) است و تولید چوب آن سالانه به ۱۷۷هزار متر مکعب می‌رسد. تولید و پالایش نفت، سیمان، دخانیات، مصالح ساختمانی، مواد شیمیایی و غذایی، مصنوعات فلزی ازجمله فعالیت‌های صنعتی عراق به‌شمار می‌آید.
حکومت و سیاست. براساس قانون اساسی ۱۹۹۰، نوع حکومت عراق جمهوری دموکراتیک توده‌ای بود و صدام حسین از ۱۹۷۹ تا ۲۰۰۳ سمت ریاست‌جمهوری کشور را برعهده داشت. نهاد قانون‌گذاری این کشور ظاهراً برعهدۀ مجلس شورای ملی بود، که از ۲۲۰ نفر نمایندۀ منتخب مردم تشکیل می‌شد. سرنگونی رژیم صدام حسین در ۲۰۰۳، نظام حکومتی این کشور را بر هم زد. در ۲۰۰۴ قانون اساسی جدید عراق به تصویب مردم رسید و در ژانویه ۲۰۰۵ مجلس ملی عراق با ۲۷۵ نماینده منتخب مردم تشکیل شد. جلال طالبانی به سمت رئیس‌جمهور و ابراهیم جعفری و پس از وی نوری‌المالکی نخست‌وزیری کشور را برعهده گرفتند.
مردم و تاریخ. جمعیت عراق حدود ۳۱,۶۷۲,۰۰۰ نفر (۲۰۱۰) و تراکم نسبی آن ۷۳ نفر در کیلومتر مربع است. رشد سالانۀ جمعیت این کشور۲.۸ درصد است و حدود ۷۷ درصد از مردم آن را عرب‌های شیعه و سنی تشکیل می‌دهند. دین رسمی این کشور اسلام است؛ حدود ۷۶ درصد از جمعیت آن در شهرها زندگی می‌کنند و زبان رسمی آنان عربی است. سرزمین بین‌النهرین، که میان دو رود بزرگ آسیای غربی یعنی دجله و فرات جا دارد، مهد تمدن‌های باستانی است. به‌سبب زمین حاصل‌خیز و آب فراوانِ این منطقه، دولت شهرهای متعددی در ۳۴۵۰ سال پیش از میلاد در آن‌جا ایجاد شد. سومری‌ها و اکدی‌ها و پس از آن بابلی‌ها و آشوری‌ها تا ۶۱۲پ‌م بر این سرزمین حکومت کردند و دولت‌های قدرتمندی را به‌وجود آوردند. در این سال شمال عراق که در دست آشوری‌ها بود به تصرف مادها درآمد و در ۵۳۸پ‌م سراسر خاک عراق به امپراتوری ایران پیوست. در ۳۳۱پ‌م اسکندر مقدونی و سلوکیان آن را تصرف کردند و پس از سلوکیان در قرن دوم پ‌م اشکانیان بر آن‌جا تسلط یافتند و پایتخت خود تیسفون یا مدائن را بنا نهادند و به دنبال آن‌ها ساسانیان بر آن حکمروایی کردند. در میانه‌های قرن ۷م اعراب مسلمان آن را فتح کردند و در قرن ۸م/۲ق با تأسیس خلافت عباسی شهر بغداد مرکز فرهنگی و اقتصادی و سیاسی جهان اسلام شد. مغولان در ۱۲۵۸م/۶۵۶ق به عراق حمله‌ور شدند و بیشتر آثار تاریخی و فرهنگی این سرزمین را نابود کردند. سرزمین مزبور در قرن ۱۷م/۱۱ق به دست ترکان عثمانی افتاد و به میدان زد‌و‌خورد ایران و عثمانی تبدیل شد. پس از جنگ جهانی اول و سقوط امپراتوری عثمانی، انگلیسی‌ها کشور جدید عراق را تأسیس کردند و دولتی سلطنتی بر آن گماردند. با کودتای ۱۹۵۸، به رهبری ژنرال عبدالکریم قاسم، نظام سلطنتی عراق ساقط شد و پس از آن دولت‌های کودتایی یکی پس از دیگری بر سر کار آمدند و حزب بعث در ۱۹۷۹ ادارۀ این کشور را در دست گرفت و صدام حسین، پس از احمد حسن‌البکر، رئیس‌جمهور دولت عراق شد. عراق در ۱۹۸۰، به بهانۀ اختلافات مرزی به ایران حمله کرد و به امید پیروزی سریع، که به گمان آنان حاصل فلج شدن قدرت نظامی ایران بعد از انقلاب اسلامی بود، در داخل خاک ایران به پیشروی پرداخت، ولی برخلاف انتظار با مقاومت سرسختانۀ ایران روبه‌رو شد و پس از هشت سال جنگ و تحمل تلفات جانی و لطمه‌های مالی بسیار، با ایران صلح کرد و به خاک خود عقب‌نشینی نمود. صدام حسین در ۱۹۹۰ به کویت حمله کرد و میدان‌های نفتی این کشور را به آتش کشید. بی‌توجهی او به هشدارهای سازمان ملل متحد، موجب شد تا نیروهای بین‌المللی به سرپرستی دولت امریکا با این کشور به جنگ بپردازند و ارتش عراق را به تخلیۀ کویت وادار سازند. در این جنگ نیروهای نظامی عراق به‌شدت سرکوب شدند و در مقابل صدام حسین که از سوی کرد‌های شمال و شیعیان جنوب احساس خطر می‌کرد، به کشتار وسیع آنان پرداخت. سازمان ملل متحد نیز متقابلاً عراق را تحریم اقتصادی کرد و برای حفاظت جان کردها و شیعیان منطقۀ ممنوعۀ پروازی تعیین نمود. دولت امریکا در ۲۰۰۳ به بهانۀ جلوگیری از دستیابی صدام حسین به سلاح‌های شیمیایی و اتمی و مرگبار و نیز سرکوب تروریسم، به اتفاق دولت انگلستان، بدون توجه به هشدارهای سازمان ملل متحد و با وجود همکاری‌نکردن بسیاری از کشورها، به عراق حمله کرد و دولت صدام‌حسین را برانداخت و دولتی موقت برای ادارۀ این کشور تعیین کرد. با وجود این‌که دولت منتخب مردم برسر کار آمده است، امریکا هم‌چنان خاک عراق را در اشغال نظامی خود نگاه داشته (۲۰۱۰) است.