عصر حجر
عصر حَجَر (Stone Age)
دوران پیش از فلزکاری و اختراع خط و کتابت. در این مرحله ابزارها و سلاح‌ها را عمدتاً از سنگ، به‌ویژه سنگ چخماق، می‌ساختند. تقسیمات عصر سنگ عبارت‌اند از عصر سنگ کهن یا پارینه‌سنگی[۱]، که در آن ابزارهای سنگ چخماقی[۲] به نحو ساده و با شکستن سنگ شکل می‌گرفتند؛ عصر سنگ میانه یا میان‌سنگی[۳]؛ و عصر سنگ نو یا نوسنگی[۴]، که در آن ابزارها ساییده و صیقل داده می‌شدند. مردم دورۀ پارینه‌سنگی شکارچی و گردآورندۀ خوراک بودند؛ در آستانۀ دورۀ نوسنگی، مردم نخستین گام‌ها را در زمینۀ کشاورزی، اهلی‌کردن حیوانات، پارچه‌بافی، و سفالگری برداشته بودند.
عصر حجر قدیم (یا پارینه‌سنگی). مردم دورۀ پارینه‌سنگی شکارچی بودند و آثار برجای مانده از آنان در غارهایی که می‌زیستند و در رسوب‌های نهشته در شن رودخانه‌ها یافت شده است. دورۀ آغازین پارینه‌سنگی به فرهنگ‌های شِل[۵] و آشولی تقسیم می‌شود. نهشته‌های اصلی آن به دورۀ میان‌یخچالیِ[۶] ریس‌ـ وورم[۷] تعلق دارد. پارینه‌سنگی میانۀ[۸] با فناوری تراشه‌های موسترین[۹] از سنگ چخماق[۱۰] مشخص می‌شود و از حیث زمان زمین‌شناختی در دورۀ پیشرفت یخچالی[۱۱] وورم[۱۲] (چهارمین مرحلۀ رسوب‌گذاری یخچالی در کوه‌های آلپ) قرار می‌گیرد. انسان نئاندرتال[۱۳] این عصر با حیوانات سردسیری می‌زیست که عبارت بودند از ماموت، اسب، گاو وحشی، و گوزن شمالی. پارینه‌سنگی جدید[۱۴] شامل فرهنگ‌های اورینیاکی[۱۵]، سولوتره‌ای[۱۶] و ماگدالنی[۱۷] است و از لحاظ زمان زمین‌شناختی دورۀ عقب‌نشینی رسوب‌گذاری یخچالی وورم و دورۀ خشک و نسبتاً سرد بعدی را دربر می‌گیرد. دیوار برخی از غارها که اقوام دورۀ پارینه‌سنگی در آن‌ها سکونت داشتند، با طرح‌ها و نقاشی‌هایی زینت یافتند که احتمالاً دارای مفاهیم جادویی و مذهبی بودند. هنر ماقبل تاریخی غالباً در فرهنگ ماگدالنی بخش جنوب غربی فرانسه و شمال غربی اسپانیا پراکنده و ارتباطش با اقتصادِ مبتنی بر شکار کاملاً روشن و آشکار است. مجموعۀ نظرگیری از نقاشی در غار لاسکو[۱۸]ی فرانسه قرار دارد.
دورۀ میان‌سنگی. چندین فرهنگ مجزا در دورۀ میان‌سنگی وجود داشت که همگی بر اقتصادِ مبتنی بر شکار استوار بودند.
دورۀ نوسنگی. پیشرفتی در تحولاتِ مبتنی بر کشاورزی و دامپروری مشاهده شد. گیاهان، غلات و نیز الیاف کشت، و گوسفند، گاو، بز، و خوک اهلی شدند.
عصر پارینه‌سنگی ایران. عصری که در فلات ایران با حضور اولین گونه‌های انسانی آغاز شد و تا پیدایش عصر نوسنگی (ح ۷۰۰۰پ‌م) ادامه داشت. کهن‌ترین آثار و مجموعه‌های فرهنگی شناخته‌شده در فلات ایران به عصر پارینه‌سنگی یا عصر حجر قدیم تعلق دارد. جوامع انسانی در ایران عصر پارینه‌سنگی در گروه‌های کوچک و پراکنده از یکدیگر، درون غارها و پناهگاه‌های سنگی زندگی می‌کردند. پایۀ اقتصادی این گروه‌های کوچک انسانی، شکار و جمع‌آوری غذا از طبیعت اطراف بود و از سنگ و استخوان ابزار می‌ساختند. قدمت ابزارهای عصر پارینه‌سنگی شناخته شده در ایران را حدود ۲۰۰هزار سال برآورد کرده‌اند. در ناحیۀ زاگرس مرکزی، مازندران و حوضۀ دریاچۀ ارومیه ابزارهای سنگی و اسکلت‌های انسان نِئاندِرتال شناسایی شده است که حداکثر ۵۰هزار سال قدمت دارند.