علم و فرضیه

علم و فرضیه (La Science et l\'Hypothese)

کتابی در نقد علم، از هانری ژول پوانکاره، منتشر شده به فرانسوی در ۱۹۰۲. پوانکاره در این اثر به دفاع از دو نظریۀ اساسی پرداخته است؛ خصلت قراردادی علوم و آزادی خلاق ذهن. به عقیدۀ او تجربۀ محض وجود ندارد و فرضیه‌ها نقشی قاطع در بنای دانش علمی ایفا می‌کنند. هر علمی دارای سهمی از قرارداد، یعنی فرضیه، است، که برخی از این فرضیه‌ها صحت‌شان تحقق‌پذیر، برخی مفید برای تثبیت اندیشۀ ما، و برخی دیگر فقط به ظاهر فرضیه‌اند. پوانکاره بر آن است که به‌لحاظ روش، در شاخه‌های گوناگون علم تفاوت وجود دارد. به گفتۀ وی استدلال رجعی (روشی در اثبات که هر آنچه برای دو جملۀ اولِ یک سلسله صادق باشد، برای کل سلسله معتبر است) یا استقرای ریاضی امکان می‌دهد تا معمای ریاضی (یعنی خصلت برهانی این علم) را حل کنیم. پوانکاره برای حساب احتمالات اهمیت اساسی قائل است و در برابر بینش جزمی و مطلق علم واکنش نشان می‌دهد. به‌نظر او فرضیه‌های مابعدالطبیعی در صیرورت علم زودگذرند. علم و فرضیه با قرارگرفتن در دیدگاهِ خود علم، نقد آن است و مؤلفش را به‌سبب طرح این نظریه‌ها، به‌عنوان نمایندۀ نقد علم معرفی کرده است.