عیلام، پادشاهی
عیلام، پادشاهی
(یا: پادشاهی عیلامیان) از حدود ۲۷۰۰پ‌م آغاز شد و تا ۵۵۹پ‌م ادامه یافت. استان‌های امروزی خوزستان، ایلام، بوشهر و فارس در سیطرۀ پادشاهی عیلام بودند و به‌نظر می‌رسد استان‌های امروزی کرمان، کهگیلویه و بویراحمد سردسیر، چهارمَحال و بختیاری و لرِستان هم در حوزۀ نفوذ سیاسی‌ـ‌اقتصادی آن قرار داشتند. پادشاهی عیلام به سه دورۀ کهن، میانه و جدید تقسیم می‌شود. کهن‌ترین پادشاهی شناخته‌شدۀ عیلام سلسلۀ اَوان یا آوان است که از آن دوازده نفر در شهر اوان یا آوان به‌قدرت رسیدند. در ۲۶۸۰پ‌م اِن مِبارا گی سی، شاه سلسلۀ اول کیش، در سومر از پیروزی بر اوان خبر می‌دهد. شاید کوری شَک اولین شاه سلسلۀ اوان باشد. به‌استثنای دوران سلطنت کوتیک این‌شوشی‌ناک، دربار پادشاهی عیلام از ادبیات سومری و اَکَدی استفاده می‌کرد. هم‌زمان با سلسلۀ اوان در خوزستان، سلسلۀ سیماش یا سی‌ماش‌کی شاید در لرستان امروزی حکومت می‌کرد. از سلسلۀ سیماش نیز دوازده تن در شهر سیماش بر تخت نشستند. شاید خُرَّم‌آباد امروزی همان سیماش باشد. اولین شاه سلسلۀ سیماش را گیرَنَّم معرفی می‌کنند. سلسلۀ سیماش موفق شد سلسلۀ سوم اور را در سومر سرنگون کند. سومین سلسلۀ پادشاهی در دوران عیلام کهن، سلسلۀ سوکَّل مَخ بود که از ۱۸۰۰ تا ۱۵۵۰پ‌م قدرت پادشاهی عیلام را در‌دست داشت. سلسلۀ سوکل مخ اتحادیه‌ای از امیران مستقل محلی عیلام بود که از میان خود حاکم بلندپایه‌ای را برای ادارۀ امور پادشاهی عیلام انتخاب می‌کردند. سوکل مخ در لغت یعنی پیامبر بزرگ یا نمایندۀ بزرگ. اولین خاندانی که در سلسلۀ سوکل مخ به قدرت رسید، خاندان اَپَرتی یا اَپارت بود. گویا اپرتی در ۱۸۵۰پ‌م در سیماش تخت سلطنت را غصب و ادعای خدایی کرده بود. پسر اپرتی، شیل هاها یا شیل هَه‌هَه نام داشت که خود را سوکل بزرگ اَنشان و شوش نامید. معروف‌ترین سوکل مخ عیلام کوتیرناهونتۀ کبیر بود که بعد از مرگ حَمورابی به بابِل تاخت و بت الهۀ نانا را به شوش آورد. آخرین سوکل مخ، کوک کیرواش از خاندان اپرتی بود که با مرگ وی دوران تاریک پادشاهی عیلام آغاز شد؛ دربارۀ این دوره اطلاعات تاریخی کافی در دست نیست. پادشاهی عیلام میانه در حدود ۱۴۵۰پ‌م آغاز شده و تا ۱۱۰۰پ‌م ادامه یافت. پس از سقوط سوکل مخ‌ها، کوری گال زوی دوم شاه سلسلۀ کاسیت بابل (۱۳۴۵ـ۱۳۲۴پ‌م) شوش را اشغال می‌کند. پَهیر ایشَّن هم‌زمان با فرمانروایی نَزی مَروَتَش شاه سلسلۀ کاسیت بابل (۱۳۲۳ـ ۱۲۹۸پ‌م) سلسلۀ جدیدی را در عیلام اساس نهاد. مقتدرترین شاهان عیلام میانه، شوتروک ناهونته و پسرش کوتیرناهونته بودند که بِینُ‌النَّهرِین را درهم کوبیدند و بابل را اشغال کردند. از دیگر سلاطین معروف پادشاهی عیلام میانه، اونتاش‌گال سازندۀ زیگورات چغازنبیل و تَپتی آهار بانی زیگورات هفت‌تپه یا همان کَبنَک هستند. هوت لوتوش این‌شوشی‌ناک واپسین شاه سلسلۀ پادشاهی عیلام میانه بود که با حمله نَبوکَدوری اوسوری پادشاه بابل ( ۱۱۲۴ـ۱۱۰۳پ‌م) سرنگون شد. شاید تا ۸۱۴پ‌م عیلام بخشی از متصرفات بابل بود. در ۸۱۴پ‌م با پیروزی شَم شی آداد پنجم شاه آشور ( ۸۲۳ـ۸۱۱پ‌م) بر شاه بابل، عیلام تحت سیطرۀ آشور قرار گرفت. اسناد بابلی در ۷۴۳پ‌م از به‌قدرت‌رسیدن هوم بان نیکاش اول (۷۴۳ـ۷۱۷پ‌م) خبر می‌دهند که او را اولین شاه سلسلۀ جدید پادشاهی عیلام می‌شناسیم. هومبان نیکاش اول موفق شد سپاه سارگون دوم شاه آشور را از عیلام بیرون کند. آخرین شاه سلسلۀ جدید عیلام، هومبان هال‌تاش بود که در ۶۴۰پ‌م شوش و خوزستان را به سپاه آشور بانی‌پال واگذار کرد. از تاریخ سلسلۀ جدید پادشاهی عیلام تا ۵۵۹پ‌م یعنی سال به‌قدرت‌رسیدن کوروش هَخامَنِشی اطلاعاتی در دست نیست. شاید پس از شکست عیلام از آشور، سلسلۀ جدید عیلام دیگر توان مقابله با پارسیان تازه از راه رسیده را نداشت و سرانجام در امپراتوری پهناور هخامنشی مستحیل گشت.