فضل بن ربیع (۱۴۰ـ توس ۲۰۸ق)
فَضْل بن رَبیع (۱۴۰ـ توس ۲۰۸ق)
دولتمرد عرب. نیای بزرگ او، ابوفروه کیسان، که از مردم الخلیل بود در خلافت عثمان به مدینه رفت و عثمان او را به غلامی خرید و به گورکنی واداشت. پدرش، ربیع، نخست حاجب (وزیر دربار) منصور عباسی (دوانیقی) بود و در ۱۵۴ق، که ابوایوب موریانی درگذشت منصور او را به وزارت برگزید. ربیع چون به وزارت رسید سمت پیشین خود را به پسرش فضل داد. در ۱۸۷ق، که هارون‌الرشید خاندان برمکی را برچید وزارت خود را به فضل بن ربیع، از دشمنان سرسخت برمکیان، داد. در ۱۹۳ق، که هارون‌الرشید در توس بیمار شد به فضل که با او همراه بود سپرد که چنانچه بیماری خلیفه به مرگ بینجامد وی سپاه و خزاین او را به مرو نزد مأمون ببرد. اما فضل، پس از مرگ رشید، سپاه او را به بغداد نزد امین برد و امین نیز او را در وزارت نگه داشت. فضل در سال‌های وزارت خود امین را واداشت تا برادرش مأمون را از ولایت‌عهدی بردارد و پسر خود موسی بن امین را نامزد جانشینی خویش کند. در ۱۹۶ق، که مأمون لشکری به فرماندهی طاهر بن حسین به بغداد فرستاد و آشکار شد ستارۀ بخت امین رو‌به خاموشی است، فضل بگریخت و یک چند پنهان بود (رجب ۱۹۶ق) اما در ۱۹۸ق، که امین کشته شد وی از نهانگاه بیرون آمد. پس از آن‌که مأمون، امام رضا(ع) را به ولایت‌عهدی برگزید (۲۰۰ق) و عباسیان بغداد سر‌به شورش برداشتند و عموی خلیفه، ابراهیم بن مهدی، معروف به ابن شکله را خلیفه کردند، فضل پیش او رفت و حجابت دربار او را به‌عهده گرفت. هنگامی که مأمون از خراسان به بغداد رفت فضل بار دیگر پنهان شد، اما مأمون از گناهش گذشت و او تا هنگامی که درگذشت در آسودگی بزیست. ابونواس، از شاعران نامدار عرب، فضل را ستوده و بعضی از اشعار او دربارۀ فضل ضرب‌المثل شده است.