فیلم جاهلی
فیلم جاهلی
(یا: سینمای جاهلی) نخستین کوشش‌های پراکنده برای نشان‌دادن جاهل‌ها در نیمۀ اول دهۀ ۱۳۳۰ش صورت گرفت، اما در ۱۳۳۷ مجید محسنی در فیلم لات جوانمرد مرد جاهلی را قهرمان فیلم خود قرار داد که با کت و شلوار مشکی، پیراهن سفید، کفش چرمی نوک تیز، کلاه مخمل، دستمال ابریشمی یزدی، تسبیح شاه‌مقصود و با رفتارها و تکیه‌کلام‌هایش بینندگان را مجذوب خود کرد. بلافاصله فرخ غفاری در همان سال با جنوب شهر چهره‌ای واقع‌گرایانه‌تر از سنخ جاهل به‌نمایش گذاشت که به‌خلاف قهرمان محسنی، که فقط مادرش اجازۀ بی‌حرمتی به او را داشت، از لات‌های دیگر کتک می‌خورد و عجز و لابه می‌کرد. اما این سنخ نظر مخاطبان را جلب نکرد؛ در حالی‌که قهرمان محسنی دوره‌ای طولانی در فیلم‌هایی مانند اول هیکل (۱۳۳۹)، کلاه‌مخملی (۱۳۴۱)، مردها و جاده‌ها (۱۳۴۲)، جاهل محل (۱۳۴۳)، سالار مردان (۱۳۴۷)، و تک‌خال (۱۳۴۷)، با نقش‌آفرینی عباس مصدق و ناصر ملک‌مطیعی، به قهرمان اصلی سینمای تجاری ایران بدل شد. در ۱۳۴۸ با فیلم قیصر جاهل‌های کلاه‌مخملی جای خود را به جاهل‌ها و لات‌های غیرمکلا دادند که عمدتاً بهروز وثوقی و سعید راد در نقش آنان ظاهر می‌شدند. طوقی (۱۳۴۹)، خداحافظ رفیق (۱۳۵۰)، سه قاپ (۱۳۵۰)، صبح روز چهارم (۱۳۵۱)، تنگنا (۱۳۵۲) و کندو (۱۳۵۴)، شماری از این فیلم‌هاست. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی این گونه سینمایی اجازۀ تولید پیدا نکرد و گروهی از کارگردان‌ها پاره‌ای از خصوصیات جاهلی را به ضدقهرمان‌های فیلم خود (مثل ارباب‌ها و مأموران ساواک) انتقال دادند. از ابتدای دهۀ ۱۳۸۰ در پاره‌ای از مجموعه‌های تلویزیونی مثل شب دهم (۱۳۸۰) و خوش‌رکاب (۱۳۸۱)، مجدداً کوشش‌هایی برای احیای این سنخ به‌عمل آمد.