قالی
قالی
دست‌بافته‌ای پرزی و گره‌دار. واژۀ «قالی» از قرن ۳ق در نوشته‌ها و کتاب‌ها رایج شد. احمد بن یحیی بلاذری در قرن ۳ق در کتاب فتوح‌البُلدان، نوشته است: «چون ارمنیاغس، پادشاه ارمنستان بِمُرد، زنش به پادشاهی رسید که او را قالیقلا می‌نامیدند و هم او شهر قالیقلا را ساخت و آن را قالی‌قاله نام کرد که معنی آن احسان قالی است». دهخدا همین مطلب را در لغت‌نامۀ خود، از یاقوت حموی (اوایل قرن ۷ق) در معجم‌البلدان و از حمدالله مستوفی (۷۵۰ق) در نزهةالقلوب، نقل می‌کند: «در قالیقلا فرش بافته می‌شود که آن را قالی نامند و قالی نسبت اختصاری است به شهر قالیقلا و قالیقلا شهری است در ارمنستان...». در دو کتاب قدیمی، یکی تاریخ بیهقی و دیگری تاریخ گردیزی، هر دو مربوط به قرن ۵ق، از قالی نام برده شده است. قالی اندازه‌های متفاوتی دارد که بیشتر در قطع‌های ۲×۳، ۶×۴، ۴×۳، ۴×۷، ۴.۸×۷.۲۰ متر و نیز قطع‌های بزرگ‌تر بافته می‌شود. مساحت بزرگ‌ترین قالی که تا به‌حال بافته شده است، با مساحتی بیش از ۴,۳۴۳ متر مربع است. این فرش در ۱۳۷۹ به سفارش کشور عمان در کارگاه‌های شرکت سهامی فرش ایران بافته شده است. این قالی را ۶۰۰ بافنده با گره نامتقارن و رج‌شمار ۴۰ و در محلی در نزدیکی نیشابور بافته‌اند. تار و پود آن از نخ و پرز آن پشمی است. نقش فرش مذکور، تلفیقی از نقوش اسلیمی، ترنج، افشان و گنبد شیخ لطف‌الله است. در ایران، قالی هر محل به نام همان محل نام‌گذاری می‌شود؛ به استثنای قالیِ میر متعلق به سرابند (نزدیک شازند)، قالی محال متعلق به فراهان (نزدیک اراک)، قالی زرشک متعلق به بیرجند (در خراسان)، قالی هراتی متعلق به قائنات (در خراسان). به‌موجب آمارهای جسته و گریخته، در ایران حدود ۳۰هزار کانون بافت قالی و قالیچه (اعم از شهر، بخش و روستا) وجود دارد که هر کانون ویژگی‌های خاص خود را در بافت، رنگ و نقشه حفظ کرده است. متأسفانه این ویژگی‌ها امروز در حال انقراض است و بافت‌های روستایی به شهری نزدیک‌تر یا شبیه شده‌اند؛ به‌طوری که تشخیص بافت قالی هر محل آسان نیست. قالی انواع گوناگونی دارد: قالی پشمی، که رایج‌ترین نوع است، قالی ابریشمی، اعم از چله‌ابریشم یا تمام‌ابریشم به‌‌طور محدود، و قالی‌های کمیاب و نادر که عبارت‌اند از قالی زربفت، دارای پود گلابتون نقره و طلا، قالی نقش‌برجسته، که با استفاده از قیچی‌های خاص نقوش قالی برجسته می‌شوند، قالی دورو، دارای دو نقش در رو و پشت فرش، قالی چهره‌ای، که با استفاده از هنر چهره‌نگاری و مینیاتور چهرۀ شخصیت‌های ملی و مذهبی در متن یا حاشیۀ قالی نقش می‌شود، قالی منظره‌ای که در آن با استفاده از هنر مناظر و مرایا (پرسپکتیو)، منظرۀ طبیعت در قالی منقوش می‌شود. نیز← فرش