قزاق (تاریخ)
قَزّاق (۱)
طبقۀ کشاورز ـ سرباز در اوکراین و چندین ناحیۀ دیگر در امپراتوری سابق روسیه، تا ۱۹۱۸. در ازاء خدمت نظامی به تزارها از امتیازات ویژه‌ای برخوردار بودند. نخستین گروهان‌های قزاق را در قرن ۱۵م، اوکراین به‌منظور دفاع در برابر تهاجمات ویرانگر تاتارها تشکیل داد. قزاق‌های اوکراین عمدتاً روس، لهستانی و سِرف‌های فراری بودند. در قرن ۱۶ در ساحل وسطا و سفلای رود دنپیر و کرانۀ رود دن مستقر شدند و جوامعی خودمختار پدید آوردند و در شورش‌های قرون ۱۷ و ۱۸ علیه اوکراین و روسیه شرکت کردند. در اواخر قرن ۱۸ به‌صورت طبقه‌ای ممتاز در ارتش روسیه ادغام شدند. در قرن ۱۹ دولت روسیه یگان‌های جدیدی از قزاق‌ها ایجاد کرد و جمعاً یازده جامعۀ قزاق که با نام محل اسکانشان شناخته می‌شدند به‌وجود آمد. بعد از انقلاب بلشویکی، قزاق‌ها علیه ارتش سرخ جنگیدند (۱۹۱۸ـ۱۹۲۰). مشهورترین جامعۀ قزاق، ساکنان کرانه‌های رود دُن‌اند که در قرن ۱۶ جمهوری مستقل قزاق‌های دن را تأسیس کردند. شهر عمدۀ آن‌ها نوو چرکاسک بود. این قزاقان شورایی به‌نام رادا و رئیس منتخبی با عنوان آتامان داشتند. قزاقان دن به سرکردگی استنکا رازین به دلاوری شهره شدند. اینان با تزار هم‌پیمان بودند، امّا خودمختاری خویش را حفظ می‌کردند. شورش آن‌ها به رهبری یوگاچف سبب ازدست‌رفتن بسیاری از امتیازاتشان شد. در ۱۸۳۵ به‌صورت کاست نظامی ممتاز در ارتش روسیه درآمدند و در اوایل قرن ۲۰ در سرکوبی انقلابیون نقش اصلی داشتند. بعد از انقلاب بلشویکی دولت نظامی دُن را تأسیس کردند، امّا سرانجام مغلوب شدند. دولت شوروی یگان‌های قزاق را منحل کرد، امّا در جنگ دوم جهانی باردیگر آن‌ها را به خدمت گرفت. میخائیل شولوخوف، نویسندۀ مشهور دُن آرام، از میان قزاقان برخاست.