قزاق (مردم شناسی)
قَزّاق (۲)
(در لغت ترکی به‌معنای بی‌خانمان، مجرد، حادثه‌جو، طاغی) قوم ترک آسیای میانه، بازماندۀ اختلاط ترکان و مغولان در قرون اول میلادی. آثار این مردم در خانات ترک قرن ۶م دیده می‌شود. اینان اتباع دولت اردوی سفید مغولان بودند. این دولت بعدها ضمیمۀ اردوی زرین مغولان روسیه شد. نام قزاق در دورۀ مغولان معمول شد. ظاهراً این نام بر آن دسته از ترکان و ازبکان اطلاق شده بود که در ۱۴۵۰م از پیوستن به ابوالخیرخان، از اعقاب جوجی، پسر چنگیز، خودداری کردند و به قزاق موسوم شدند. قبایل سرزمینی که امروزه قزاقستان نامیده می‌شود، تا قرن ۱۰ق/۱۶ ازبک خوانده می‌شدند، اما پس از شکل‌گیری نخستین گروه‌های قزاق، این نامگذاری متروک شد. قزاق‌ها به سه اردوی بزرگ، میانی و کوچک تقسیم می‌شدند. اردوی بزرگ، زمستان‌ها را در جنوب دریاچۀ بالخاش و اراضی مشهور به هفت‌رودخانه و تابستان‌ها را در دره‌های تین‌شان می‌گذرانیدند. اردوی میانی، زمستان‌ها را در حوزۀ سفلای سیحون و تابستان‌ها را در حوزۀ علیای رودخانه ایرتیش و تویل سر می‌کردند و اردوی کوچک تابستان‌ها را در دامنه‌های جنوبی کوه‌های اورال و زمستان‌ها را در سواحل شمالی دریای خزر و دریاچۀ آرال می‌گذرانیدند. اردوی بزرگ/اولوجوز از قبایل دولت، آدبان، سووان، آست، ساروی‌سین، جلایر، کاناک‌لی، سیرگلی و اردوی میانی/اورتاجوز از قبایل آرقن، قپچاق، نایمان، کنرات، واک، کری، همگی موسوم به آلتا ارس و اردوی کوچک/کوچوک‌جوز/کیشی جوز از قبایل علیم‌اوغلی، بای‌اوغلی، و یدی‌رو تشکیل می‌شود. قزاق‌ها در قرن ۱۱ق/۱۷م بارها گرفتار حملات اویرات‌های مغولستان/قلماق‌ها شدند و برای محافظت از خود ناگزیر به دولت روسیۀ تزاری روی آوردند. اردوی کوچک در ۱۱۴۴ق/۱۷۳۱ و اردوی میانی در ۱۱۵۳ق/۱۷۴۰ و اردوی بزرگ در ۱۱۵۵ق/۱۷۴۲ خود را در حمایت دولت روسیه قرار دادند. ورود مهاجران روسی به قزاقستان و سلب مالکیت ارضی از قزاق‌ها سبب تیرگی مناسبات آنان شد و شورش‌هایی را به‌وجود آورد. دولت روسیه در ۱۲۳۷ق/۱۸۲۲ و ۱۲۳۹ق/۱۸۲۴ و ۱۲۶۴ق/۱۸۴۸ به ترتیب، خوانین اردوی کوچک و میانی و بزرگ را برکنار کرد و ادارۀ امور قزاقستان را خود به‌دست گرفت. تثبیت قطعی دیانت اسلام در میان قزاق‌ها در قرن ۱۳ق/۱۹ و با کمک دولت روسیۀ تزاری میسر شد. قزاق‌ها در قرون ۹ـ۱۰ق/۱۵ـ ۱۶م با اسلام آشنایی داشتند، اما پایبندی چندانی به آن نشان نمی‌دادند و به همین بهانه بارها از جانب ازبکان شیبانی در معرض قتل و غارت قرار گرفتند. قزاقان در لشکرکشی‌های ازبکان شیبانی به ایران و تصرّف مناطقی از خراسان و مازندران شرکت داشتند. قزاقان در عهد شاه‌سلطان‌حسین بارها از طریق دریای خزر به سواحل مازندران حمله آوردند و پس از قتل و غارت به قزاقستان بازگشتند. فقدان نسبی ادبیات مکتوب در میان قزاق‌ها، سبب رشد سریع فرهنگ و ادبیات روس شد. قزاق‌ها تا حدودی شیفتۀ فرهنگ روسی شدند و نخستین فرهیختگان آنان از طریق فرهنگ روسی سر برآوردند. تعدیات دولت روسیۀ تزاری، مودت قزاق‌ها و روس‌ها را دگرگون کرد و سبب دشمنی‌های فراوان میان آنان شد. قیام همگانی قزاق‌ها در ۱۹۱۶، بازتاب آن تعدیات بود. دولت شوروی در ۱۹۲۰ کاملاً بر قزاقستان تسلط یافت. در ۱۹۳۶ جمهوری قزاقستان تأسیس شد. پس از فروپاشی دولت اتحاد شوروی، این جمهوری همانند دیگر کشورهای آسیای میانه به یک کشور مستقل تبدیل شد. طبق آخرین سرشماری در دورۀ اتحاد شوروی، تعداد قزاق‌ها حدود ۷میلیون نفر است که بیش از ۵میلیون نفر آنان در کشور قزاقستان سکونت دارند. نیز← قزاقستان