کلموک، قوم
کَلْموک، قوم (Kalmyks)
(در متون ایرانی اسلامی: قُلْماق) قوم مغول اوراسیایی، باقیماندۀ مغولان ترغوت، از گروه مغولان غربی، موسوم به اویرات، ساکن ناحیۀ کلموکستان (← کلموک،_جمهوری) در شمال دریای خزر و غرب مصب رودخانۀ ولگا، از نواحی خودمختار جمهوری فدرال روسیه کلموک‌ها به‌عنوان دومین گروه مغولان حکومت‌گر آسیایی، بیش از یک قرن (اوایل قرن ۱۵م/۹ق تا نیمه دوم قرن ۱۶م/۱۰ق) از دریاچۀ بالخاش تا دریاچۀ بایکال و کنار دیوار بزرگ چین، و از حوزۀ علیای رودخانۀ ینی‌سئی تا دره‌های حوزۀ رودخانه ایلی را در اختیار داشتند. استیلای مغولان شرقی برتمام مغولستان، سبب مهاجرت گروهی از قلماق‌های بودایی مذهب، یعنی ترغوت‌ها، به غرب شد. آنان در ۱۰۲۵ق/۱۶۱۶م به رهبری خو اورلوق از مغولستان خارج شدند و با عبور از سرزمین قزاقستان کنونی، خود را به دشت قپچان و شمال دریاچۀ آرال و دریای خزر رسانیدند و تا مصب رودخانۀ ولگا پیش رفتند. دایرۀ نفوذ آنان از رودخانۀ توبل تا خیوه و شبه جزیرۀ مینقشلاق در شمال شرقی دریای خزر بود. ترکمن‌های ناحیۀ مینقشلاق به اطاعت آنان درآمدند و خوارزم بارها از سوی کلموک‌ها غارت شد. در ۱۰۵۳ق/۱۶۴۶م، حدود ۵۰هزار خانوار ترغوت، در نزدیکی آستارخان مستقر بودند. این مردم به‌زودی با دولت روسیه ارتباط یافتند و از متحدان قدرتمند روسیه در مبارزه با باشقیرها و خانات کریمه شدند. حتی دولت صفوی نیز گهگاه و پنهانی، از قدرت کلموک بودایی برضد ازبکان و ترکمن‌های مهاجم استفاده می‌کرد. خانات ترغوت یا کلموک باتوجه به این مناسبات دو جانبه از رودخانۀ اورال تا کنار رودخانۀ دن و از ولگاگراد تا قفقاز توسعه یافت. روابط کلموک در اوایل سلطنت کاترین دوم تیره شد. در ۱۱۸۵ق/۱۷۷۱م نزدیک ۷هزار خانوار ترغوت از ولگا گذشتند و با عبور از سرزمین قزاق‌ها وبوریات‌ها و تحمل کشتارهای فراوان، خود را به منطقۀ نفوذ چینی‌ها در حوزۀ رودخانه ایلی رسانیدند و چینی‌ها از آنان استقبال کردند. بخشی از کلموک‌ها بنابه دلایلی در حوزۀ سفلای رودخانۀ ولگا باقی ماندند و از اتباع دولت روسیه شدند. بسیاری از آنان درجریان ورود ارتش آلمان به شمال قفقاز به واحدهای آن پیوستند و در جنگ برضد ارتش سرخ و دولت شوروی شرکت کردند. در ۱۹۴۳م تمام کلموک‌ها را به‌اتهام خیانت، به سیبری تبعید کردند. بسیاری از اینان در جریان تبعید ازبین رفتند و اندکی از آنان به سیبری رسیدند. باقیماندۀ اینان در ۱۹۵۸م اجازه یافتند به ایالت سابق خود بازگردند.