لاله زار، خیابان
لاله‌زار، خیابان
حد فاصل میدان توپخانه و خیابان انقلاب اسلامی در تهران. پس از سفر اول ناصرالدین‌شاه قاجار به اروپا در ۱۲۹۰ق، به دستور او با تخریب باغ لاله‌زار و الگوبرداری از خیابان شانزه‌لیزۀ پاریس احداث شد. انتهای آن خیابان جمهوری اسلامی امروزی است. مانند سایر خیابان‌های منشعب از میدان توپخانه دروازه‌ای کاشی‌کاری و یک در بزرگ داشت که به هنگام گسترش شهر در ۱۳۱۱ش و دورۀ رضاشاه پهلوی تخریب شد. خیابان لاله‌زار سپس تا خیابان شاه‌رضا (انقلاب امروزی) امتداد یافت و لاله‌زار نو خوانده شد. لاله‌زار خیابانی نو و سنگ‌فرش بود و نخستین خیابان تهران در اواخر دورۀ قاجار بود که در آن سیم‌کشی برق شد. یکی از ایستگاه‌های تراموای تهران یا واگن اسبی در آن‌جا بود. درباریان و اعیان و اشراف دورۀ قاجار در خیابان لاله‌زار باغ و عمارت داشتند. بخش بزرگی از پارک اتابک در لاله‌زار بود. باقی‌ماندۀ خانۀ انیس‌الدوله همسر ناصرالدین‌شاه در خیابان لاله‌زار، امروز پاساژی به نام اخوان و باقی‌ماندۀ خانۀ امین‌السلطنه مسجدی کوچک است. خانه‌های خاندان پیرنیا از مهم‌ترین بناهای تاریخی تهران، در خیابان لاله‌زار باقی است. در یکی از آن‌ها مؤسسۀ مطالعات پزشکی و طب اسلامی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران تأسیس شده است. بالاخانه‌ای در سراسر ضلع غربی لاله‌زار نو جنوبی نیز از دیگر بناهای خاندان پیرنیا است. خیابان لاله‌زار با گسترش شهر تهران و پدیدآمدن دیگر مراکز تفریحی و خرید در دورۀ محمدرضاشاه همچنین با رکود و تعطیل‌شدن گراندهتل، به‌تدریج از رونق افتاد و به مرکزی تجاری تبدیل شد که امروز به فروش وسایل و لوازم برقی اختصاص دارد. در دورۀ ناصری ساختمان نظمیه (شهربانی) تهران به ریاست کنت دو مونت فُرت ایتالیایی، همچنین خانۀ مسکونی او، در حدود تقاطع لاله‌زار با خیابان منوچهری قرار داشت و نام چهارراه کنت از آن زمان باقی است. در جایی که حدود نیم قرن بعد، کوچۀ تئاتر دهقان نام گرفت، یک مغازۀ چینی و کریستال‌فروشی بود که در اواخر دورۀ قاجار حاج محمد حسین کمپانی امین‌الضرب آن را خرید و به نخستین نمایشگاه وسایل نقلیه (کالسکه و درشکه) در تهران تبدیل کرد. خانۀ تاجرباشی روس در کوچه مزبور از آن دوره باقی است. باغ سفارت فرانسه نیز در دورۀ ناصری در چهارراه لاله‌زار و جمهوری امروزی قرار داشت که در اواخر دورۀ قاجار مغازه‌های مختلف ازجمله اولین شیرینی‌فروشی مدرن تهران که سراسر آینه‌کاری بود و به حاج نایب عبدالحسین معیلی تعلق داشت، در محل آن به‌وجود آمد که هنوز دایر است. داروخانۀ پاپازیان از پیش‌گامان صنعت داروسازی در ایران نیز در نزدیکی شیرینی‌فروشی معیلی قرار داشت. در لاله‌زار اولین مغازه‌های لوکس و امروزی شهر تهران در کنار مغازه‌های اروپاییان دایر شدند و به فروش اجناس خارجی مانند عطر و لوازم آرایش، پوشاک و کیف و کفش پرداختند. معروف‌ترین آن‌ها پیرایش و اتحادیه نام داشتند. مغازۀ مانون از این گروه، از اوایل دورۀ پهلوی در نبش کوچۀ رفاهی و خیابان لاله‌زار هنوز دایر است. در دورۀ قاجار مغازه‌های لاله‌زار در ضلع شرقی خیابان قرار داشتند و سکویی سراسری با ارتفاع یک تا دوازده سانتی‌متر با یک طاق ضربی آجری، محل توقف مشتریان و حفاظت آن‌ها در برابر سرما و گرما بود. در اواخر دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی پیاده‌رو شرقی لاله‌زار به رفت‌وآمد مردان و پیاده‌رو غربی به زنان اختصاص داشت. اولین هتل‌ها، کافه‌رستوران‌ها، کلوب‌ها، سینماها و تئاترهای تهران در لاله‌زار به‌وجود آمدند. به همین سبب آن‌جا مرکز گردش و تفریح و تجمع مردان و زنان امروزی و متجدد تهران بود. هتل‌های انترناسیونال به مدیریت یک ارمنی و گراند هتل در اواخر دورۀ قاجاریه و هتل هما در دورۀ رضاشاه (که هنوز باقی است)، کافۀ لقانطه که بعدها تغییر مکان داد، کافۀ اوگانُف که در ۱۳۰۶ش به سینما ایران (البرز کنونی) تبدیل شد، کافه لاله‌زار در مجاورت گراندهتل (پاتوق اعضای حزب آریا)، کافۀ بولوارد، قناری، رزنوار و پارس؛ کلوب انگلیسی‌ها که نام کوچۀ کلوب از آن تا چندی پیش باقی بود، و کلوب موزیکالِ علینقی‌خان وزیری، پاتوق‌های مشهور روشنفکران و نویسندگان و هنرمندان آن زمان به‌شمار می‌رفتند. تراکم سینماها در خیابان لاله‌زار از اواخر دورۀ قاجار و پس از ورود صنعت سینما به ایران، آن‌جا را به خیابان فیلم و سینما مشهور کرده بود. ازجمله مشهورترین آن‌ها سینما فاروس بود که به‌وسیلۀ روسی‌خان و حیدرخان عمواوغلی تأسیس شده بود، گراند سینما در سالن گراندهتل، خورشید نزدیک مغازۀ پیرایش، سینما مایاک و سینما صنعتی (لاله‌زار بعدی) که در ۱۳۰۷ش ویژۀ زنان دایر شده بود. لاله‌زار در دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ نیز محل تجمع بیشترین سینماهای تهران مانند رکس، کریستال که هنوز باقی است، و متروپل بود. اولین جشنوارۀ بین‌المللی فیلم تهران در ۱۳۳۷ در سینما نیاگارا در لاله‌زار برگزار شد. در دهۀ ۱۳۲۰ اولین سالن‌های تئاتر شهر تهران مانند تئاتر تهران که در باغ سهم‌الدوله از دورۀ قاجار برپا شد، تئاتر مرکزی با سالن تابستانی، تئاتر فردوسی (هنرستان هنرپیشگی بعدی)، تئاتر جامعۀ باربَد، در کوچه باربد، تئاتر ملی و تئاتر پاریس (تئاتر تفکری بعدی) در خیابان لاله‌زار دایر شدند. وجود مدرسه‌ها، چاپخانه‌ها، کتاب‌فروشی‌ها، دفترهای روزنامه و نشریات و حزب‌های سیاسی به لاله‌زار موجودیتی فرهنگی و سیاسی بخشیده بود. پس از تأسیس سازمان رادیو در ایران، ادارۀ انتشارات رادیو در خیابان لاله‌زار برپا شد؛ چاپخانه‌های معظم و پیشرفتۀ موسینور و فاروس به‌وسیلۀ دو فرانسوی و چاپخانه روشنایی به مدیریت سید ضیاءالدین طباطبایی، دو عکاس‌خانه که یکی از آن‌ها به‌وسیلۀ غلامرضا خان معروف‌ترین عکاس اواخر دورۀ قاجار اداره می‌شد؛ دفتر روزنامه‌های صبح صادق، شفق سرخ، نبرد، ایران ما، ستارۀ ایران، روزنامۀ اطلاعات که در ابتدای کار در کوچۀ وثوق نظام بود و روزنامه دوزبانۀ انفرماسیون به مدیریت یک ارمنی در کوچۀ حاجی معین‌التجّار بوشهری؛ کتاب‌فروشی‌های طهران، به مدیریت حسین پرویزی که از اهل قلم و پایه‌گذاران حزب دموکراتِ اواخر دورۀ قاجار بود و مغازه‌اش پاتوق کتاب‌دوستان و آزادی‌خواهان به‌شمار می‌رفت، و پروین و معرفت در اوایل دورۀ پهلوی و دفاتر حزب‌های میهن‌پرستان، آریا و پیکار ازجمله مکان‌های خیابان لاله‌زار بودند.