لطیفه
لطیفه
(یا: جوک) متن نسبتاً کوتاهی که یک راوی برای سرگرمی و خندۀ مخاطب (شنونده یا خواننده) نقل کند. لطیفه غالباً نوعی درگیری ذهنی است که از تضاد یا اختلاط دیدگاه‌ها ناشی می‌شود. لطیفه‌ها را از نظر شیوۀ ارائه می‌توان به لطیفه‌های نوشتاری و لطیفه‌های گفتاری تقسیم کرد. لطیفه‌های نوشتاری در قیاس با لطیفه‌های گفتاری، اغلب زبانی پرداخته‌تر و فخیم‌تر دارند و گاه دارای عنوان‌اند که این عناوین بیان‌کنندۀ مضمون اصلی لطیفه، خلاصه‌ای از آن یا نام یا توصیف شخصیت‌های آن است. اما لطیفه‌های گفتاری به نسبتِ لطیفه‌های نوشتاری از تنوع و گستردگی بیشتری برخوردارند. ساخت لطیفه‌های فارسی عموماً یا روایت‌گونه است یا چیستان‌گونه. در لطیفه‌های روایی، داستان یا ماجرایی مطرح می‌شود که سرگرم‌کننده و خنده‌آور است، و لطیفه‌های چیستان‌گونه لطیفه‌هایی هستند که به‌شکل پرسش و پاسخ‌اند و چون پاسخ نامتجانس و دور از ذهن است باعث خنده و سرگرمی می‌شوند. لطیفه‌ها از نظر موضوع انواع مختلفی دارند که برخی از آن‌ها بدین قرار است: لطیفه‌های سیاسی، دربارۀ موضوعات و شخصیت‌های سیاسی؛ لطیفه‌های جنسی؛ لطیفه‌های هجوآمیز، که به هجو تیپ خاصی از مردم و عادات و اخلاقیات خاص آن‌ها می‌پردازند؛ لطیفه‌های مذهبی که دربارۀ موضوع‌ها و شخصیت‌های مذهبی گفته می‌شود؛ لطیفه‌های زبان‌پردازانه که براساس بازی‌های زبانی است؛ لطیفه‌های مهمل که دربارۀ موضوعات بی‌سروته و مهمل و برای دست‌انداختن، و در اصطلاح عامیانه سرکار گذاشتن مخاطب، گفته می‌شوند؛ لطیفه‌های عقیدتی؛ لطیفه‌های اجتماعی، مثلاً دربارۀ قوم یا نژاد یا زبانی خاص. هرچند امروزه بیشتر لطیفه‌های فارسی به‌صورت گفتاری‌اند نه نوشتاری، نمونه‌هایی از صورت مکتوب آن در متون ادبی قدیم به‌شکل حکایت‌های بهلول، جُحی، ملانصرالدین و نیز در برخی حکایت‌های منظوم یا منثور سعدی و عُبید زاکانی، و در دورۀ معاصر در برخی نشریات فکاهی، به‌چشم می‌خورد.