مامون عباسی (۱۷۰ـ۲۱۸ق)

مَأمون عباسی (۱۷۰ـ۲۱۸ق)

مامون عباسی
زادروز	۱۷۰ق
درگذشت	۲۱۸ق
محل زندگی	عراق، خراسان قدیم
ملیت	عرب
شغل و تخصص اصلی	فرمانروا
گروه مقاله	دین اسلام
خویشاوندان سرشناس	هارون الرشید (پدر)، معتصم (برادر)

ابوالعباس عبدالله فرزند هارون‌الرشید، هفتمین خلیفۀ عباسی. مهم‌ترین فرزند از یازده پسر هارون‌الرشید، از مادری ایرانی به نام مَراجِل. شاگرد کسایی بود و موسیقی و شعر و حدیث و فقه آموخت. پدرش، امین را به جانشینی خود تعیین کرد (۱۷۷) و در ۱۸۳ به همت جعفر بن یحیی برمکی، مأمون جانشین دوم و قاسم (مؤتمن) جانشین سوم اعلام شدند. امین در بغداد ماند و مأمون حاکم خراسان شد. چون هارون در توس درگذشت (۱۹۳ق)، امین دستور داد که لشکر و خزانۀ خراسان به بغداد منتقل شود، امّا مأمون در مَرو ماند و به یاری ایرانیان و همدستی پنهانی برخی از نزدیکان امین سلطۀ خود را بر خراسان بزرگ حفظ کرد و سرزمین خلافت عملاً بین مأمون و امین تقسیم شد. در ۱۹۴ق، امین، عهدنامۀ مکه را نقض کرد و پسر خود، موسی، را بر فهرست جانشینان خلیفه افزود و مأمون را به بغداد فراخواند و صاحب بریدی در مَرو گماشت. شکاف بین دو برادر در ۱۹۵ق با حذف نام امین از سکه‌ها و طراز خراسان، آشکار شد. امین پسرش را جانشین اول خلیفه تعیین کرد و مأمون بر خود عنوان امام نهاد و مراسلات میان خراسان و بغداد قطع شد. چون امین، علی بن عیسی بن ماهان را والی جبال کرد، مأمون طاهربن حسین (ذوالیمینین بعدی) را با حدود ۴هزار سپاهی به جنگ او فرستاد و طاهر لشکر چهل هزار نفری والی را در ری فرو کوبید و ابن ماهان را بکشت (۷ شوال ۱۹۵ق)، سپس قزوین و همدان را گرفت و در ۱۹۶ق مأمور تسخیر خوزستان شد. والی بصره ناچار خلافت مأمون را پذیرفت. آن‌گاه طاهر کوفه را به تصرف درآورد و پس از تسخیر مداین، بغداد را در محاصره گرفت و بعد از ۱۳ ماه به شهر درآمد، امین را دستگیر و اعدام کرد (شب ۲۴ به ۲۵ محرم سال ۱۹۸ق). شورش‌های شیعیان و پیروزی‌های ایشان در برخی نقاط سرانجام مأمون را بر آن داشت که امام رضا(ع) را با عنوان الرضا مِن آل محمّد جانشین خود اعلام کند (دوم رمضان ۲۰۱) و رنگ سیاه عباسیان را به رنگ سبز تغییر دهد. در این احوال ابراهیم بن مهدی در بغداد خود را خلیفه خواند؛ پس مأمون بر آن شد که شخصاً به بغداد رود و در ۱۰ رجب ۲۰۲ از مرو عازم سرخس شد. در ۲۹ صفر ۲۰۳ در سناباد (مشهد بعدی) آن حضرت را به دستور مأمون مسموم و شهید کردند. مأمون در ۱۷ صفر ۲۰۴ پیروزمندانه وارد بغداد شد و یک ماه بعد دوباره رنگ سیاه را انتخاب کرد و لقب امام را بر عناوین خود افزود. این خلیفه پس از فرونشاندن آشوب‌های داخلی، جنگ با امپراتوری روم شرقی را آغاز کرد (۲۱۵ق به بعد). در عهد او خراسانیان مقام‌های مهم احراز کردند و سلسلۀ طاهریان ایران پدید آمدند. شورش‌های بابک و مازیار در همین عصر پدید آمد و شورش خوارج کرمان و سیستان سرکوب شد. مأمون کوتاه زمانی پیش از مرگ در طرسوس (رجب ۲۱۸) معتصم، برادرش، را به جانشینی خود برگزید. مأمون پس از اطمینان از تثبیت اقتدارش، تعالیم معتزله را آموزۀ رسمی اعلام کرد (۲۱۲ق) و بیت‌الحکمه به فرمان او در بغداد تأسیس شد (۲۱۷ق). فرهنگی تازه پدید آمد و علم کلام قوت گرفت. آثار متعدد فلسفی، پزشکی، اخترشناسی و ریاضی از زبان‌های یونانی و پهلوی به عربی ترجمه شد. عالمانی از ملل و نحل گوناگون گرد آمدند و در پیشبرد علوم و انطباق افکار و اندیشه‌های غیر عربی با تمدن عربی و اسلامی کوشیدند.