ماورای قفقاز

از ویکیجو | دانشنامه آزاد پارسی

ماوَرای قَفْقاز (Transcaucasia)

(یا: قفقاز جنوبی) ناحیۀ جغرافیایی در جنوب کوه‌های قفقاز[۱]، شامل کشورهای مستقل ارمنستان، آذربایجان، و گرجستان[۲]. این اصطلاح را که به معنی آن‌سوی کوه‌های قفقاز است، نخستین بار اروپاییان و روس‌ها دربارۀ نواحی و دامنه‌های جنوبی این رشته‌کوه‌ها به‌کار بردند. در متون فارسی عربی به این ناحیه و نواحی شمالی کوه‌های قفقاز کلاً قفقاز می‌گفتند و تفکیکی میان شمال و جنوب آن قائل نبودند. ماورای قفقاز از شمال به کوه‌های قفقاز، از جنوب به مرزهای ترکیه و ایران، و از غرب و شرق به ترتیب به دریای سیاه[۳] و دریای خزر[۴] محدود می‌شود. مساحت آن ۱۸۶,۱۰۰ کیلومتر مربع است. کشورهای ماورای قفقاز تولیدکنندگان عمدۀ نفت، سنگ منگنز، چای، و مرکبات به‌شمار می‌روند. از زمان فروپاشی اتحاد شوروی[۵] و کسب استقلال این کشورها، این ناحیه شاهد مناقشات جدایی‌طلبانۀ خونین، به‌ویژه در ناگورنو‌ـ‌قراباغ[۶] (آذربایجان)، اَبخاز[۷]، و اوستیای جنوبی[۸] (هر دو در گرجستان) بوده است. از سرزمین‌های ماورای قفقاز، گرجستان در اوایل قرن ۱۹ داوطلبانه به روسیه پیوست، در حالی‌که در اواخر همان قرن روسیه بقیۀ منطقه را از ایران و ترکیه گرفت. این انضمام غالباً با رضایت یا حتی‌ حمایت ساکنان بومی صورت گرفت. دورۀ سلطۀ روسیه با پیشرفت سریع اقتصادی و فرهنگی و پیدایش طبقۀ روشنفکر بومی با دیدگاه‌های استقلال‌طلبانه همراه بود. پس از انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ روسیه[۹]، این ناحیه با جدایی از روسیه، فدراسیون ماورای قفقاز[۱۰] را تشکیل داد، اما ارتش سرخ[۱۱] با کمک کمونیست‌های محلی در ۱۹۲۰ آن‌جا را فتح کرد و سپس آن را جمهوری شوروی سوسیالیستی فدراتیو ماورای قفقاز[۱۲]، با مرکزیت تفلیس، نامید (۱۹۲۲) و این جمهوری در ۱۹۳۶ به سه جمهوری مستقل شوروی تقسیم شد: جمهوری شوروی سوسیالیستی گرجستان؛ جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان، و جمهوری شوروی سوسیالیستی ارمنستان؛ ابخاز، اوستیا و آجاریا نیز جمهوری‌های خودمختار شدند. اهالی ماورای قفقاز، به‌ویژه ارمنی‌ها و گرجی‌ها، در حیات سیاسی روسیه در سراسر دوره‌های تزاری[۱۳] و شوروی نقش مهمی داشتند. یوسیف استالین[۱۴]، و ادوارد شواردنادزه[۱۵]، آخرین وزیر امور خارجۀ شوروی، که بعدها رئیس‌جمهور گرجستان شد، در این ناحیه زاده شده‌اند.



  1. Caucasus Mountains
  2. Georgia
  3. Black Sea
  4. Caspian Sea
  5. Soviet Union
  6. Nagorno-Karabakh
  7. Abkhazia
  8. South Ossetia
  9. Russian Revolution of Octobor
  10. Transcaucasian Federation
  11. Red Army
  12. Transcaucasian Soviet Federated Socialist Republic
  13. Tsarist
  14. Joseph Stalin
  15. Edvard Shevardnadze