متروی ایران
مِتْروی ایران
سیستم حمل‌ونقل مسافر به‌وسیلۀ نوعی از واگن‌های شهری که با نیروی برق بر روی ریل‌های آهن حرکت می‌کنند. تاریخ احداث راه‌آهن شهری در تهران به ۱۸۸۸ برمی‌گردد. تأسیس تراموای شهری، از جمله نکات پیش‌بینی شده در امتیازنامه‌ای بود که به نام بارون جولیوس دو رویتر ثبت شده بود. امتیازدهندۀ قرارداد مشیرالدوله، صدراعظم ناصرالدین شاه، بود. براین اساس، رویتر امتیاز استخراج و بهره‌برداری از همۀ معادن و منابع طبیعی را در سراسر خاک ایران به‌دست گرفت و اجازه داشت برای احداث راه آهن‌سراسری ایران اقدام کند. تأسیس تراموای شهری نیز ازجملۀ این امتیازات بود. امتیازنامۀ فوق به‌سبب مخالفت‌ها پس از یک سال لغو شد و با جایگزینی بلژیکی‌ها، به‌جای رویتر انگلیسی، خط آهن تهران‌ـ ری احداث شد. در همان سال‌ها، خط آهنی بین دروازۀ حضرت عبدالعظیم و میدان باغ شاه‌به‌وجود آمد که به واگن اسبی معروف شد. این قطار از روی ریلِ وسط خیابان‌های ری، چراغ گاز، و سپه‌حرکت می‌کرد و به وسیلۀ چند اسب کشیده می‌شد. این اولین و آخرین تراموای دایر شده در تهران تا ۱۳۲۰ش بود. از ۱۳۲۰ به این سو همواره اندیشۀ احداث مترو و قطار شهری، در مقاطع مختلف زمانی، در میان مسئولان دولت و شهر تهران مطرح بوده است. در ۱۳۳۴ پیشنهاد احداث تراموای برقی بین تهران تا شمیران، در هیئت دولت تصویب و تصمیم گرفته شد تا مطالعات و تحقیقات بیشتری انجام شود. در ۱۳۳۷، طرح متروی تهران تجزیه و تحلیل شد و یکی از شرکت‌های آلمانی آمادگی خود را برای احداث مترو اعلام کرد. در ۱۳۴۵ دولت شوروی، در مقابل خرید گاز، پیشنهاد احداث متروی تهران را داد که بر طبق طرحی که از سوی کارشناسان روس تهیه شده بود، متروی تهران از میدان راه‌آهن تا میدان تجریش امتداد می‌یافت و از جادۀ قدیم شمیران به خیابان شوش می‌رسید. طرح اولیۀ این پروژه در حدود ۷۰ کیلومتر برآورد شده بود. در ۱۳۴۸ شهرداری تهران از گروه مهندسان و طراحان ژاپنی برای بررسی وضعیت حمل و نقل شهری دعوت کرد تا در زمینه‌های لازم طرح‌های خود را عرضه کنند. در آن هنگام براساس آخرین سرشماری ملی در ۱۳۴۵، جمعیت تهران حدود ۳میلیون نفر و تعداد اتومبیل‌های شخصی و عمومی ۱۴۵هزار دستگاه بود. گروه ژاپنی پس از مطالعات خود در ۱۳۴۹، در مورد طرح‌های درازمدت و نیازهای شهر تهران، ایجاد شبکه راه‌های سریع را همچون بزرگراه و آزادراه‌و شبکۀ راه‌آهن شهری (مترو) ضروری دانست. در این طرح، شبکۀ راه‌آهن شهری از چهار خط تشکیل می‌شد که اولویت با خط شمارۀ یک از شمیران تا راه‌آهن بود. همان سال شرکت فرانسوی سوفرتو مطالعات مقدماتی خود را دربارۀ احداث متروی تهران شروع کرد که تا ۱۳۵۱ ادامه یافت. در ۱۳۵۴ قرارداد طرح با شرکت سوفرتو امضا شد. براساس مطالعۀ مؤسسۀ فوق، اجرای سیستم مختلط (خیابان‌ـ مترو) شامل شبکه‌ای مرکب از هفت خط‌مترو، بهترین طرح بود. سرانجام در اردیبهشت همان سال، مجلس وقت طرح را تصویب و به دولت ابلاغ کرد. در اواسط همان سال، شرکت سوفرتو با امضای قراردادی کارهای اجرایی متروی تهران را آغاز کرد. با وجود این‌که شرکت مزبور طراحی خطوط ایستگاه‌ها و سایر موارد را انجام داده بود، اما تا ۱۳۵۷ تنها توانسته بود ۳.۲کیلومتر تونل در تپه‌های عباس‌آباد احداث کند. با وقوع انقلاب اسلامی، کار احداث نیز متوقف شد. در ۱۵ تیر ۱۳۵۹ لایحۀ قانون تأسیس شرکت راه‌آهن شهری که به تصویب شورای انقلاب رسیده بود، به شهرداری تهران ابلاغ شد، اما به‌سبب جنگ، در تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۶۰ عملیات اجرایی مترو کاملاً متوقف شد. سرانجام فعالیت مجدد مترو در اول تیر ۱۳۶۵ آغاز و نخستین مرحله از چهار خط پیشنهادی، احداث خط یک و خط دو، اجرا شد. متروی تهران پس از یک دورۀ طولانی در ۱۳۷۸، از مبدأ میدان امام‌خمینی تا میدان صادقیه، جهت مرکز به غرب، افتتاح شد. درحال حاضر سه خط مترو، خط یک از میدان امام‌خمینی تا صادقیه، خط دو از شهرری تا میرداماد و خط پنج از صادقیه تا کرج، فعال است. شبکۀ مترو قابل تعمیم به هفت خط است که در مجموع بالغ بر ۱۴۶ کیلومتر خواهد شد. در ۱۳۷۹ بودجۀ احداث قطار شهری پنج کلان‌شهرِ کشور (اصفهان، تبریز، تهران، شیراز و مشهد) در مجلس شورای اسلامی تصویب شد که عملیات اجرایی آن در تبریز، اصفهان (۱۳۸۱) و مشهد از (۱۳۸۲) آغاز شده است.