محقق و ریحان، خط
مُحَقَّق و رِیحان، خَط
از خطوط شش‌گانۀ اسلامی. آغاز پیدایش خط محقق دقیقاً معلوم نیست اما نزدیک‌ترین خط به خط کوفی است. محقق یعنی صحیح، منظم، تام و تمام. تا آغاز دولت عباسی مردم به همان شیوۀ قدیمی می‌نوشتند ( یعنی کوفی و انواع آن). پس از روی‌کارآمدن خاندان هاشمی، نوشتن قرآن به آن خطوط اختصاص یافت و خطی پیدا شد که به آن عراقی می‌گفتند و این خط همان محقق است، که به آن وراقی نیز گفته می‌شود. اهمیت قلم محقق این است که دانشمندان و هنرمندانی با نام ورّاقان آن را به‌وجود آوردند. کار ورّاقان استنساخ و تصحیح کتب علمی و ادبی بود که پس از نوشتن و تصحیح، آن را تزیین می‌کردند و به‌فروش می‌رساندند؛ ابن‌الندیم، مؤلف الفهرست، از آن جمله است. اشکال و حروف خط محقق به اعتبار مفرد صحیح است (کلمات در این خط سرهم نوشته نمی‌شوند). این خط در امور مهم مثل پیمان‌ها و اسناد معتبر و نامه‌های بین پادشاهان به‌کار می‌رفت. قلم محقق قبل از ابن مقله و ابن بواب وجود داشته و ابن مقله آن را تهذیب کرده که خط ظریف‌تری با نام ریحان از این خط استخراج شده است. خط ریحان تابع اصول محقق است و سال‌ها بعد از محقق پدید آمد. این خط تمام خصوصیات محقق را دارد. این دو خط از زمان ابن بَواب کامل‌تر و در زمان یاقوت و شاگردانش رایج شد. تا قرن ۱۰ و ۱۱ق، محقق و ریحان در ممالک اسلامی در نوشتن مصاحف و گاهی دواوین به‌کار می‌رفته و به‌تدریج کاربرد آن کم شده است و امروز بیشتر از روی تفنن نوشته می‌شود. آغاز خط ریحان و این‌که پدیدآورندۀ آن ابن مقله بوده یا ابن بواب یا فردی دیگر دقیقاً معلوم نیست، ولی بیشتر منسوب به ابن بواب است. شیوۀ نوشتن محقق و ریحان به ثلث شباهت دارد. الف در خط محقق راست و کلفت و در خط ریحان راست و باریک است.