مدرسه
مدرسه
از نهادهای اصلی تعلیم و تربیت در سراسر جهان امروزی. اصطلاح مدرسه عموماً به مؤسسات رسمی آموزشی پیش از دانشگاه اطلاق می‌شود، اما نهادهای آموزش عالی، ازجمله کالج‌ها، دانشکده‌ها، هنرستان‌ها و دانشسراها نیز گاهی مدرسه یا مدرسۀ عالی خوانده می‌شوند. سیستم آموزش دوازده‌کلاسه از اول ابتدایی تا دیپلم دبیرستان از ۱۸۹۰ در امریکا ایجاد شد. کودکستان و دورۀ آمادگی را نیز گاه جزو مدارس می‌شمارند. مدرسه به‌معنی محل درس‌خواندن، در ایران بعد از اسلام در ادوار مختلف وجود داشته و ریشۀ مدارس اولیه، مساجد بوده است. تاریخ مدارس ایران بعد از اسلام به اواخر قرن ۳ق می‌رسد، اما تشکیلات صحیح و منظم مدارس به قرن ۵ق باز می‌گردد که مدارس نظامیه تأسیس شدند. عناصر فضایی مدرسه متعدد بوده‌اند تا تمامی نیازهای دانش‌آموزان، ازجمله جلسات درس، سکونت شبانه‌روزی، مطالعه، عبادت، و سایر فعالیت‌های مرتبط را برآورده سازند. معماری مدرسه از اصولِ کلی معماری اسلامی پیروی می‌کرد. ازجمله مشهورترین مدارس ایرانی عبارت‌اند از مدرسۀ غیاثیۀ خَرْگِرْد از آثار قوام‌الدین و غیاث‌الدین شیرازی، مدرسۀ خان شیراز از آثار عزالدین حسین شمّاعی و مدرسۀ چهارباغ اصفهان. آموزش و پرورش کودکان در ایران تا اواخر دورۀ قاجار در مکتب‌خانه‌ها صورت می‌گرفت و به شاگردان الفباء و سپس خواندن قرآن و برخی از متون ادب فارسی مانند بوستان و گلستان آموخته می‌شد. جنگ‌های ایران و روس، شکست ایران از روسیه و آشنایی ایرانیان با تمدن غربی، سبب تحولات فکری در متفکران ایرانی شد، که تأسیس مدرسه به سبک جدید از نتایج آن بود. میرزا تقی‌خان امیرکبیر دارالفنون را تأسیس کرد و حاج میرزا حسن رشدیه (۱۲۶۷ـ۱۳۶۳ق) اولین مدرسۀ جدید را در تبریز تأسیس کرد (۱۳۰۰ق). حاج میرزاحسن وقتی به تهران بازگشت، طرح و برنامه و برخی همکاران آن مدرسه را با خود به تهران آورد و در خانۀ شخصی خود دایر کرد. این کار سبب شد تا جمعی از دانش دوستان جمعیتی به‌نام «انجمن تأسیس مکاتیب ملیۀ ایران» را تشکیل دهند که چندی بعد به‌نام انجمن معارف معروف شد. کار این انجمن نخست تأسیس مدارس جدید برای نوآموزان بود. از ۱۳۱۶ تا ۱۳۱۸ق، یازده مدرسه در تهران گشوده شد. ازجمله معروف‌ترین آن‌ها یکی مدرسۀ علمیه بود که در اوایل ۱۳۱۶ق به ریاست علی‌خان ناظم‌العلوم، معلم فیزیک و ریاضیات مدرسۀ دارالفنون، دایر شد و در آن فرزندان خاندان‌های متقین درس می‌خواندند و ماهیانه‌ای می‌پرداختند، و دیگری مدرسۀ شرف بود که در ربیع‌الثانی همان سال به ریاست علی‌اکبر ناظم‌الاطبا نفیسی باز شد و تا شش سال خود آن را اداره می‌کرد. در ۲۸ جمادی‌الاول ۱۳۳۶ق هیئت وزیران دولت قاجار تصویب‌نامۀ ایجاد اولین مدارس دولتی را به امضا رسانید. نخستین مدارس دخترانه در ایران به اقلیت‌های مذهبی و خارجیان تعلق داشت که عده‌ای از دختران مسلمان ایرانی هم در آن‌جا درس می‌خواندند؛ ازجمله مدرسۀ لازاریست‌ها (۱۲۵۶ق) و مدرسۀ سن ژوزف (۱۲۹۲). اولین مدرسۀ دخترانۀ ایرانی را طوبی رشدیه در قسمتی از خانۀ خود با هفده شاگرد پایه‌ریزی کرد (۱۳۲۱ق). این مدرسه را فراش‌های دولتی چهار روز بعد تعطیل کردند. دومین مدرسۀ دخترانه، مدرسۀ عفاف به‌همت همسر رشدیه پاگرفت (۱۳۲۴ یا ۱۳۲۷ق). امروزه در اکثر کشورهای جهان تحصیلات ابتدایی و در کشورهای پیشرفته‌تر و ثروتمند تحصیلات دبیرستانی قانوناً اجباری و در بسیاری موارد مجانی است، اما مدارس غیر دولتی با پرداخت شهریه‌هایی گاه سنگین نیز وجود دارد. برنامه‌های درسی را وزارتخانه‌ای تنظیم می‌کند که در ایران وزارت آموزش و پرورش (وزارت فرهنگ سابق و معارف اسبق) خوانده می‌شود.