مسجد
مسجد
مهم‌ترین فضای دینی و عبادی مسلمانان. مسجد الگوی معماریِ فضای دینی ـ اجتماعی اسلام است، که به‌جاآوردن عباداتی همچون نماز جماعت، و نیز تعامل و تبادل فرهنگی، اجتماعیِ بین مسلمانان، عملکرد اصلی آن محسوب می‌شود. مسجد در قرآن کریم، گاه به‌معنای مصطلح آن، و گاه به‌معنای مطلقِ محل عبادت به‌کار رفته است. نخستین مسجد را پیامبر اسلام (ص) در مدینه بنیاد نهاد؛ لیکن غالباً، نخستین مسجد را عبادتگاهِ موقتِ قُبا، در بین راه مهاجرت پیامبر از مکه به مدینه، می‌دانند. مسجد پیامبر (ص) در مدینه، بنایی است ساده با نقشۀ مستطیل، دیوارهایی با مصالح بنّایی، و سقفی ـ که بعدها افزوده شد ـ از تنۀ درخت و الیاف گیاهی که ارتفاع چندانی نداشت؛ این مسجد در سال‌ها و قرون بعد به‌تدریج توسعه یافت. برخی از قدیم‌ترین مساجد در نقاط مختلف عبارت‌اند از مسجد‌الاقصی در فلسطین، مسجد ابن طولون در مصر، مسجد جامع فَهْرَج در ایران، مسجد قیروان در تونس، مسجد عمروعاص در مصر، و مسجد جامع دمشق. طرح مساجد، نخست ساده و کم‌پیرایه بود، و پلان مستطیل، و حیاط یا صحنی در میان داشت. دورتادور صحن، فضاهای سرپوشیده‌ای ساخته می‌شد که شبستانِ اصلی مهم‌ترینِ آن‌ها به‌شمار می‌رفت و مساحت بیشتری داشت. معمولاً ورودی اصلی مسجد، ورودی شبستان اصلی، و محراب داخل شبستان اصلی، هر سه بر روی یک محور (محور قبله) قرار داشتند. بعدها ساخت مناره‌ای در کنار ورودی، بر روی همین محور اصلی رواج یافت. در ساخت نخستین مساجد ایران، در چهارطاقی‌هایِ پیش از اسلام، تغییراتی اعمال گردید؛ مسجد جامع فَهْرَج، و تاری‌خانۀ دامغان، همان شیوۀ کلی مساجد اولیه را دارند، لیکن در سازۀ آن‌ها از برخی دستاوردهای معماری قدیم ایران، به‌ویژه معماری دورۀ ساسانی، استفاده شده است. مساجد ایرانی به‌تدریج در کیفیت و تناسبات فضا و حجم، تزیینات، و نیز نظام سازه‌ای و فنی هویت خاص خود را یافتند. ظهور گنبد در مسجد، از احداث گنبدی کوچک بر روی محراب آغاز شد، اما دیری نگذشت که اهمیت بیشتری یافت، و در مقیاس بزرگ‌تر، و با تفصیل و غنای افزون‌تر، فضای بزرگ‌تری از بخش اصلی شبستان، و گاه همۀ آن را فراگرفت. بدین‌سان، از حدود قرن ۵ق، گنبدخانه به بخش‌های فضایی مسجد اضافه شد. همچنین استفاده از ایوان، که از ابداعات ایرانیان در دورۀ اشکانی بود، در مساجد فزونی یافت. پس از قرن ۷ق، مساجد دوایوانی ساخته شد، همچون مسجد زوزَن در خراسان و مسجد فَرْیومَد. سپس مساجد چهارایوانی رواج یافت، که شیوه‌ای شاخص در معماری ایران است؛ مسجد جامع اصفهان، و مسجد امام اصفهان از آن جمله‌اند. ازجمله ویژگی‌های مساجد اصیل، به‌ویژه در ایران، عبارت‌اند از وحدت کلی مجموعه در عین کثرت عناصر، توجه به مبانی زیباشناسی معنوی با صور انتزاعی و رها از تقلید از عناصر طبیعی و یا وهمی، هماهنگی هنرهای وابسته به معماری با شیرازۀ طرح، انطباق اهداف فنی و سازه‌ای با کارکردهای زیبا‌شناسانه و شکلی، پاسخ‌گویی کامل به نیازهای مرتبط، مردمی‌بودن، و رابطۀ زنده با زندگی جاری جامعه. تعداد مساجد در ايران، طبق اعلام سازمان اوقاف، در سال ۱۳۸۹ش بيش از ۶۰هزار مسجد است و براي احداث بيش از ۲هزار مسجد نيز برنامه‌ريزي شده اشت. در فقه اسلامی مسجد احکام خاصی دارد. نجس‌کردن مسجد و ماندن جنب و حائض در آن حرام است. ازالۀ نجس از مسجد واجب است. خرید‌و‌فروش و اقامۀ حدود در آن مکروه است. خواندن دو رکعت نماز تحیت هنگام ورود به مسجد مستحب است. در روایات فراوان، به ساختن مسجد توصیه شده و ثواب فراوان برای آن وعده داده شده است.