مسعودی، علی بن حسین (بغداد ۲۸۰ـ مصر ۳۴۵ق)

علی بن حسین مسعودی;
زادروز	بغداد ۲۸۰ق;
درگذشت	مصر ۳۴۵ق
ملیت	عرب
شغل و تخصص اصلی	مورخ
شغل و تخصص های دیگر	جهانگرد
آثار	مروج الذهب؛ التنبیه و الاشراف
گروه مقاله	تاریخ جهان

مورخ، متکلّم و جهانگرد شیعی‌مذهب عرب. به او لقب امام‌المورّخین و هرودوت عرب داده‌اند. خانواده‌اش اصلاً اهل کوفه بودند. نسبش به عبدالله بن مسعود، صحابی مشهور، می‌رسد. شور و شوق دانش‌اندوزی او را از اوان جوانی به سیروسفر در سرزمین‌های اسلامی کشاند. عراق و ایران و مصر و سوریه و فلسطین و ارمنستان و هند و سیلان و عمان و سواحل شرقی افریقا را تا زنگبار و احتمالاً ماداگاسکار زیر پا گذاشت. حتی از چین و مالزی هم دیدار کرد. ظاهراً جز اسپانیا (اندلس) تمام سرزمین‌های اسلامی را سیاحت کرده است. سرانجام در اواخر عمر، در ۳۳۶‌ق، مقیم مصر شد و همان‌جا نیز درگذشت. خود او نیز از استمرار غربت و دوری از وطن و سفرهای پیاپیش سخن گفته است و از قول ابوتمّام، شاعر عرب، وطن خود را پشت شتران می‌خواند. مسعودی با بسیاری از دانشمندان و علمای عصر خویش ملاقات کرده، ازجمله طبری مورخ و محدث بزرگ؛ ابوبکر صولی مورخ و ادیب؛ ابن دُرَید نحوی و شاعر؛ سنان بن ثابت فیلسوف و ریاضی‌دان؛ نوبختی متکلم شیعی؛ جبائی متکلم معتزلی؛ ابوالحسن اشعری متکلم سنی. یک‌بار هم با محمد بن زکریای رازی، پزشک و فیلسوف ایرانی، درباره حدوث عالم گفت‌وگو کرده است. مسعودی بی‌گمان شیعی‌مذهب بوده است. محققان معاصر عرب او را شافعی و برخی هم معتزلی می‌دانند. دربارۀ شافعی‌‌مذهب بودن مسعودی، ابن عماد (متوفی ۱۰۹۰‌ق) در شذرات‌الذهب به تصریح می‌گوید که مسعودی شافعی‌ جز مسعودی مورخ صاحب مروج‌الذهب است. شبهۀ معتزلی‌بودن مسعودی نیز از آن‌جاست که بسیاری از اصول کلام معتزله با اصول عقاید شیعه مشترک است. علمای رجال شیعه از نجاشی (متوفی ۴۵۰‌ق) تاکنون در کتب خود مسعودی را شیعه دانسته‌اند. مهم‌ترین دلیل شیعی‌بودن مسعودی دو کتاب موجود او ـ مروج‌الذهب، و التنبیه و الاشراف ـ است: «به دنبال نام ائمه، علیه‌السلام می‌آورد و در هر باب از کتاب خود فصلی جداگانه دربارۀ زندگی و وفات ائمه (ع) باز می‌کند و از قیام‌های شیعی با همدلی سخن می‌گوید». مسعودی نویسنده‌ای پرکار و پراثر بوده است. از ۳۶ کتاب او امروزه تنها دو کتاب تاریخی وی در دست است: مروج‌الذهب (به‌معنی چمنزارهای طلایی) مشهورترین اثر اوست و باعث شده او را یکی از بزرگ‌ترین مورخان اسلامی بدانیم. این کتاب در ۱۳۲ باب تدوین شده و به دو بخش قبل و بعد از اسلام تقسیم شده است. بخش نخست از خلقت جهان و توصیف زمین آغاز می‌شود و تاریخ انبیاء و اخبار ملت‌ها را از یهود و مسیحی و هندو ایرانی و یونانی و رومی و عرب بازمی‌گوید و بخش دوم از ولادت پیامبر (ص) آغاز می‌گردد و تاریخ اسلام را تا ۳۳۶ق بیان می‌کند. کتاب دوم او التنبیه و الاشراف که آخرین اثر اوست در همان سال وفاتش تألیف کرده و مطالب گوناگون تاریخی و فرهنگی را در آن گرد آورده است.