مصر باستان، تمدن

مصر باستان، تمدّن

38312600.jpg

تمدن باستانی پیرامون رود نیل در مِصر، که در حدود ۵هزار سال پیش ظهور کرد و در قرن ۱۶پ‌م به اوج رسید. مصر باستان به داشتن قدرت و ثروت عظیمی شهرت داشت که ناشی از زمین‌های حاصل‌خیز دلتای نیل بود؛ که منابع غنی غله برای سراسر منطقۀ مِدیتَرانه محسوب می‌شدند. مصریان در کشاورزی، مهندسی، و علوم کاربُردی سرآمد عصر خویش بودند. بسیاری از آثار آنان، مانند اهرام ثلاثه و اَبوالهول، تا به امروز باقی‌ مانده است.

کشاورزی. مصریان با کشت غلات، سبزیجات، خرما، و انگور در کناره‌های رود نیل امرار معاش می‌کردند؛ و نان و آبجو خوراک و نوشیدنی اصلی آن‌ها به‌شمار می‌رفت. آنان، برای افزایش محصول، آبراه‌ها، سدها و آب‌بندهایی برای آبیاری ساختند. همچنین به مطالعۀ فصول پرداختند و محاسبه کردند که سال ۳۶۵ روز است. از آن‌جا که هنوز پول رایج نشده بود، داد‌و‌ستد پایاپای بود، و تجارت خارجی در دست خارجیان بود.

حکومت. مصر باستان که در انزوای کامل و در محاصرۀ صحراها و دریاها تحول یافت، نخستین دولت ملی جهان به‌شمار می‌رفت. پادشاه، یا فِرعون، به‌مثابۀ خدا و دارای اختیارات مطلق بود. مملکت به چند ایالت یا نوم، تقسیم می‌شد؛ که رئیس هر کدام نومارخ نام داشت. سلسله‌مراتبی از اشراف، کاهنان، و دبیران بر امر کشاورزی و بازرگانی نظارت داشتند.

دین. رع، خدای آفتاب، و اُزیریس، خدای مرگ، خدایان اصلی بودند؛ ولی خدایان بی‌شمار دیگری نیز برای زایش و مرگ و جنبه‌های گوناگون زندگی روزمره وجود داشت. خدایان را با سرهای حیواناتی ترسیم می‌کردند که برای آن خدایان مقدس بود: شاهین برای «رع» و «هوروس»، ایبیس (لک‌لک گرمسیر) برای «تحوت»، شغال برای «آنوبیس». بعدها آمون، خدای محلی تبس (طیوه)، به خدای بزرگ تاج‌وتخت دو سرزمین و نمادی از وحدت ملی تبدیل شد. فناناپذیری در ابتدا خاص فَراعنِه بود، ولی در دوران سلطنت جدید هرکس که استطاعت مالی داشت خود را مومیایی می‌کرد.

مقبره‌ها. بسیاری از اطلاعات مربوط به‌شیوۀ زندگی مصریان قدیم از مقبره‌ها به‌دست آمده، زیرا مردگان را با همۀ لوازم ضروری برای حیات در دنیای دیگر دفن می‌کردند: مجسمه‌های سلطنتی، جواهرات، لوازم آرایش، و اسباب و اثاثیه که همگی بسیار بادوام بودند. دیوارهای مقبره‌ها را با صحنه‌هایی پر از جزئیات (به‌شیوۀ کاملاً متمایز و دوبُعدی) رنگ‌آمیزی و با جمله‌هایی از کتاب‌های مقدس حکاکی می‌کردند. نگارش به خط هیروگلیف مصری در حدود ۵۰۰م ازبین رفت، اما خط مزبور با استفاده از سنگ رَشید رمزگشایی شد. ادبیات مصری شامل داستان‌های اسطوره‌ای و تاریخی، شعر و رساله‌های اخلاقی بود. مشهورترین نمونه‌های باقی‌مانده از آن‌ها عبارت‌اند از «حکایت ملوان کشتی شکسته» و «حکایت دو برادر».

معماری. اهرام مقبرۀ فراعنه بود، و به این باور بودند که فرعون پس از مرگ، برای یکی‌شدن با خدای آفتاب، به آسمان صعود می‌کند. معماران مصری در مقیاس بزرگ کار می‌کردند و از هندسه و مثلثات در نقشه‌کشی سود می‌بردند. بناهای اولیه، مانند اهرام، را با چیدمان دقیق تخته‌سنگ‌های حجیم بر روی هم می‌ساختند. ساختمان‌های بعدی، مانند معابد لوکسور و کارنک در طیوِه، دارای نعل‌های درگاهی عظیمی بودند که ستون‌های بلندی آن‌ها را نگه می‌داشتند.

تاریخ. تاریخ مصر باستان به ۳۱ سلسلۀ سلطنتی تقسیم می‌شود که معمولاً به هشت دوره تقسیم می‌شوند:

دورۀ کهن. (سلسله‌های اول و دوم) مِنِس، نخستین فرعون مصر، مصر سفلا (دلتای نیل) را با مصر علیا (درۀ نیل) متحد ساخت و مملکت دراز و باریکی را به پایتختی ممفیس پدیدآورد (ح۳۰۵۰پ‌م). دین و تشکیلات حکومتی در همین دوره نهادینه شدند. امپراتوری قدیم (سلسله‌های سوم تا ششم). ایم‌حوتَپ معمار، هِرَم سقاره را در ۲۶۳۰پ‌م برای فرعون زوسر ساخت. فراعنۀ سلسلۀ چهارم اَهرام جیزِه را ساختند؛ که باشکوه‌ترین آن‌ها هرم بزرگ فرعون خوفو (خِئوپس) در ۲۵۵۰پ‌م بود. در اواخر سلسلۀ ششم، به روایتی فرعون پِپی‌ دوم حدود یک قرن سلطنت کرد، ولی رفته‌رفته زمام امور را ازدست داد، زیرا نومارخ‌ها به‌تدریج به حکمرانان موروثی مستقل تبدیل شدند.

اولین دورۀ سلطنت میانه (سلسله‌های هفتم تا دهم) براثر وقوع جنگ داخلی و قحطی، مصر به چند مملکت کوچک تقسیم شد. پس از یک قرن بی‌نظمی، مملکت طیوِه (تِبِس) از حدود ۲۱۰۰پ‌م تجدید وحدت کشور را آغاز کرد.

سلطنت میانه (سلسله‌های یازدهم و دوازدهم). فرعون مِنحوتَپ دوم وحدت دوبارۀ مصر را تکمیل کرد و نومارخ‌های موروثی را در حدود ۲۰۰۰پ‌م سرکوب کرد. مملکت گسترش یافت و هنر احیا شد. در دوران سلسلۀ دوازدهم، واحۀ فیوم، در غرب نیل، آبیاری و به «باغ مصر» تبدیل شد.

دومین دورۀ سلطنت میانه (سلسله‌های سیزدهم تا هفدهم). در این دوره مصر بار دیگر شاهد دوران تاریک هرج و مرج و تجزیه بود. هیکسوسها که قومی از جنوب غربی آسیا بودند، از حدود ۱۷۵۰پ‌م در دلتای نیل ساکن شدند و حدود ۱۰۰ سال بر کشور حکم راندند.

آغاز امپراتوری جدید (سلسه‌های هجدهم تا بیستم). فرعون اَحمُس سرانجام هیکسوس‌ها را در ۱۵۵۰پ‌م از مصر بیرون راند و پایتخت را به طیوه (تِبِس) منتقل کرد. در زمان جانشینان او، تمدن مصر به اوج خود رسید. مملکت از سمت شرق تا رود فرات گسترش یافت و معابد باشکوهی در سراسر درۀ نیل ساخته شدند. تلاش فرعون اِخِناتون (۱۳۵۳ـ۱۳۳۵پ‌م) برای اصلاحات دینی ناکام ماند. حِتّیها به متصرفات مصریان در آسیا حمله بردند و فرعون رامسس دوم (۱۲۷۹ـ۱۲۱۳پ‌م) درگیر جنگی طولانی و شدید با آنان شد. قدرت مصر رو به زوال گذاشت؛ ولی رامسس سوم (۱۱۸۷ـ۱۱۵۶پ‌م) تهاجم «مردمان دریایی» هندواروپایی را دفع کرد. در دوران سلسلۀ بیستم، قدرت از فراعنه به کاهنان آمون منتقل شد.

سومین دورۀ سلطنت میانه (سلسله‌های بیست‌ویکم تا بیست‌وسوم). در دوران سلسلۀ بیست‌ویکم، فراعنۀ رقیب در طیوه (تِبِس) و تانیس، سرانجام در زمان فرعون پِسوسنِس دوم متحد شدند. پس از مرگ او در ۹۴۵پ‌م خاندانی لیبیایی قدرت را به‌دست گرفتند. درپی آن مصر ۱۵۰ سال شاهد مبارزه‌ای شدید بین کاهنان آمون و روسای قبایل لیبیایی بود. پایان امپراتوری جدید (سلسله‌های بیست‌وچهارم تا سی‌ویکم)؛ شاهان نوبهای سلسلۀ کوشیت مصر را متحد ساختند. در زمان سلسلۀ بیست‌وششم مصر دوباره استقلال یافت، ولی بعد به‌ تصرّف شاهان هخامنشی درآمد (۵۲۵ـ۴۰۵پ‌م). امپراتوری‌های باستان خواهان تسلط بر دلتای حاصل‌خیز نیل بودند که به «انبار غلۀ مدیترانه» شهرت داشت. تمدن متمایز مصر در سایۀ فرهنگ‌های خارجی قرار گرفت. در ۳۳۲پ‌م، اسکندر مقدونی، مصر را فتح کرد و اسکندریه را به پایتختی برگزید. پس از او سردارش، بطلمیوس، سلسلۀ بطالسه یا مقدونیه را بنیاد نهاد، که با مرگ کلئوپاترا در ۳۰پ‌م منقرض شد. از آن پس، مصر به یکی از ایالت‌های امپراتوری روم تبدیل شد.

 

 

---

سلسله‌های فرمانروایان مصر باستان

نام سلسله	مدت فرمانروایی	تعداد شاه	شاهان مهم	حوادث تاریخی مهم
دوره سلسله‌های اولیه
سلسلة اول	ح 3050ـ2890پ‌م	8	منس	وحدت مصر، گسترش خط هیروگلیف
سلسلة دوم	ح 2890ـ2686پ‌م	10	ـ	ایجاد رقابت میان هوروس و ست
سلسلة سوم	ح 2686ـ2613پ‌م	5	ـ	ـ
دوره پادشاهی قدیم: عصر اهرام
سلسلة چهارم	ح 2613ـ2494پ‌م	5	سنفرو، خوفو، خفرع	ساختن بناهای هرمی بزرگ
سلسلة پنجم	ح 2494ـ2345پ‌م	9	ساحورع، نی‌اوسرع	ـ
سلسلة ششم	ح 2345ـ2181پ‌م	8	مرن‌رع، پپی اول و دوم	بنای گورهای سلطنتی، بازرگانی دریایی
نخستین دوره سلطنت میانه
سلسله‌های هفتم تا دهم	ح 2181ـ2040پ‌م	23	ـ	تغییرات بزرگ سیاسی
سلسله یازدهم	ح 2133ـ1991پ‌م	9	منتوحوپ دوم	وحدت مصر، بازرگانی با آسیا
سلسله دوازدهم	1991ـ1786پ‌م	8	آمنمحت اول تا چهارم، سنوسرت اول تا سوم، ملكه سوبكنفرو	عصر زرین هنرهای دستی، گسترش تجارت و تصرف نوبه
سلسله‌های سیزدهم و چهاردهم	1786ـ1603پ‌م	50	ـ	ـ
دومین دوره سلطنت میانه
سلسله‌های پانزدهم و شانزدهم	1720ـ1570پ‌م	25	6 هیكسوس بزرگ و 8 هیكسوس كوچك	ـ
سلسله هفدهم	ح 1640ـ1567پ‌م	17	آنتف پنجم، سقنن رع، كامس	ـ
آغاز امپراتوری جدید
سلسلة هجدهم	1567ـ1320پ‌م	14	احمس اول، آمنحوتپ اول، تحوطمس اول و دوم، آی	عصر گسترش مستعمرات، تصرف فلسطین و سوریه و نوبه، رواج پرستش آتون
سلسله نوزدهم	1320ـ1200پ‌م	8	رامس اول و دوم، ستی اول	آغاز عصر رامسس، پیروزی در قادش
سلسله بیستم	1200ـ1085پ‌م	10	سِت نخت، رامسس سوم تا نهم	برقراری نظم در مصر، انحطاط تدریجی
پایان امپراتوری جدید
سلسله بیست‌ویكم	ح 1085ـ945پ‌م	7	اسمده، آمنحوپ	استقلال‌كوش
سلسله بیست‌ودوم	ح 945ـ712پ‌م	10	ششنك اول، تكلوت اول	ـ
سلسله بیست‌وسوم	ح 828ـ730پ‌م	3	پدوباست، اوسوركن دوم	ـ
سلسله بیست‌وچهارم	ح 730ـ715پ‌م	2	تفیناخت اول، باكنرانف	ـ
سلسله بیست‌وپنجم	ح 730ـ656پ‌م	5	پایی، شییاكا	تجدید آیین‌ها و شعائر، دخالت در امور فلسطین، فتح مصر به دست آشوریان
سلسله بیست‌وششم	ح 664ـ525پ‌م	7	پسامتیخوس اول و دوم، نخو اول و دوم، آپریس	بیرون‌راندن آشوریان، كنترل بر قبرس، به‌كارگیری مزدوران بیگانه
تسلط ایران بر مصر
سلسله بیست‌وهفتم	525ـ404پ‌م	8	كمبوجیه دوم، داریوش بزرگ	گشایش كانال میان نیل و دریای سرخ
سلسله بیست‌وهشتم	404ـ399پ‌م	1	آمورتایوس	آزادی مصر
سلسله بیست‌ونهم	399ـ380پ‌م	4	ـ	ـ
سلسله سی‌ام	380ـ343پ‌م	3	ـ	ـ
دورة دوم تسلط ایران بر مصر
سلسله سی‌ویكم	343ـ335پ‌م	3	اردشیر سوم، داریوش سوم	ـ
تسلط اسكندر بر مصر
شاهان مقدونی	332ـ304پ‌م	3	اسكندر مقدونی	فتح مصر به دست اسکندر
بطلمیوسیان	323ـ30پ‌م	15	بطلمیوس اول تا بطلمیوس پانزدهم	ـ
امپراتوران روم	30پ‌م ـ209م	29	ـ	مصر مستعمره امپراتوری روم می‌شود.