ملّا عبدالصمد همدانی
ملّا عبدالصمد همدانی
فقيه، متكلم، عارف، و لغوی شیعی اواخر قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم هجری قمری. او همچنین شاعر و متخلص به "صمد" بود.
با توجه به سال شهادتش (۱۲۱۶ق) و این‌که عمرش را بیش از شصت سال ذکر کرده‌اند، به احتمال زیاد تولدش پیش از سال ۱۱۵۶ق و شاید بین سال‌های ۱۱۵۰ تا ۱۱۵۵ق بوده است؛ هر چند که از خانواده، تاریخ تولد و اوایل زندگی او اطلاع چندان دقیقی در دست نیست.
معروف‌ترین اثرش کتابی دو زبانه با عنوان بحرالمعارف در فلسفه و عرفان است. این کتاب، که به فارسی مخلوط به عربی است (هر چند که بهرۀ عربی آن بیشتر از بهرۀ فارسی است)، بازگو کنندۀ ایام سلوک معنوی ملا عبدالصمد است و آن را در اواخر عمرش در کربلا تألیف کرده است.
از آثارش در تصوف، رسالهای کوچک و کم‌حجم است به نام فی العشق الالهی، به فارسی آمیخته با عربی، دربارۀ عشق. این کتاب با نام محبتنامه، به کوشش حسین جعفری زنجانی، در ۱۳۸۲ش در قم به چاپ رسیده است.
برخی دیگر از آثارش در فقه عبارت‌اند از: بحر‌الحقائق، در شرح «مختصر النافع» محقق حلی، که ناتمام مانده و نسخه خطی آن موجود است. رساله در غنا، که در آن، دلایل رد غنا از نظر فقهی بررسی شده است و شرح «معارج الاصول» محقق حلی.
گفته شده که عبدالصمد کتابی حجیم نیز در لغت داشته است. او به زبان فارسی و عربی شعر می‌سروده و برخی اشعارش در بحرالمعارف آمده است. ظاهراً دیوان شعری هم داشته است.
عبدالصمد نزدیک به چهل سال برای تحصیل و تدریس فقه، در عتبات عالیات بود و آن‌جا نزد اساتیدی همچون آقا محمدباقر هبهانى، سيد بحرالعلوم و آقا سيد على كربلائى، در فقه و اصول به تحصیل پرداخت.
گفته می‌شود به واسطۀ او، طریق‌های عرفانی در میان فقهای شیعه، به خصوص در عتبات، رواج پیدا کرد که بعداً به ملا حسینقلی همدانی رسید.
عبدالصمد قریب به سی سال نیز در کربلا بر مسند اجتهاد نشست، فتوا داد و تدریس کرد. در همان سال‌ها بود که کتاب‌هایی در فقه و اصول و لغت نوشت.
او پس از سال ها تحصیل و تدریس فقه در عتبات، به تصوف و عرفان کشش بیشتری پیدا کرد و در همان ديار، با دستور و راهنمایی مجذوب عليشاه، خدمت نور علیشاه اصفهانی (شیخ سلسلۀ نعمت‌اللهی) و سيد معصوم عليشاه رسيد و بنا به امر آنان، به اصفهان و نزد حسين عليشاه رفت و به واسطۀ آنان وارد طریقت شد. سپس به كربلا مهاجرت کرد و مدت هشت سال آن‌جا سكنى گزيد و با ملا اسكندر شروانى، پدر حاج ميرزا زين‌العابدين، ملاقات کرد و آشنا شد.
اولین و مهم‌ترین استاد عبدالصمد در فقه و اصول، وحید بهبهانی (متوفی ۱۲۰۵ق) و دومین آنان سید علی طباطبایی (متوفی ۱۲۳۱ق)، مؤلف ریاض المسائل، بوده است. اما دو تن از مشاهیر مرید وی عبارت‌اند از: ملامحمد کوه بنانی (متوفی ۱۲۴۷ق)، از علمای کرمان، ملقب به هدایت علیشاه و ملا عباس ایروانی، معروف به حاج میرزا‌آقاسی (متوفی ۱۲۶۵ق)، که بعد‌ها صدر اعظم محمدشاه قاجار شد. گفته شده که عبدالصمد همدانی پیش از حملۀ وهابی‌ها، همسر و فرزندانش را به آقاسی سپرده بوده و او نیز آنان را از کربلا به همدان بازگردانده است.
او در ۱۸ ذیحجه (عید غدیر) ۱۲۱۶ق، به علت حملۀ وهابی‌ها به رياست سعود بن عبدالعزيز حنبلى، به کربلا، همراه با جمعى ديگر از اجلّاى علما به شهادت رسید.