مو
مو (hair)
رشتۀ ظریفی که از پوست پستانداران[۱] به بیرون رشد می‌کند. هر رشتۀ مو از فولیکولی[۲] فرورفته و محصور در لایۀ دوّم پوست، یعنی درم (جلد)[۳]، رشد می‌کند. مو متشکل از یاخته‌های مرده حاوی پروتئین کراتین[۴] است. تعداد متوسط موهای سر انسان از ۹۸هزار تار در مو قرمزها، تا ۱۲۰هزار تار در بورها متغیر است. هر تار مو ماهانه ۵ تا ۱۰ میلی‌متر رشد می‌کند و این رشد حدود سه سال طول می‌کشد. سپس، موی جدیدي جاي تار قبلي را مي‌گيرد. در پستانداران خشکی، لایۀ مو با نگهداشتن هوا در اطراف بدن موجب عایق‌بندی می‌شود. ضخامت این لایه به ارادۀ جانور، با بلند‌کردن یا صاف‌کردن پوشش، تغییر می‌کند. در برخی از پستانداران، این پوشش ضخیم به‌قدری مؤثر است که باید در تابستان ریخته شود و پوشش نازک‌تری به‌جای آن رشد کند. مو همچنین به استتار جانور کمک می‌کند. پوشش گورخر و پوشش‌های سفید زمستانی جانوران قطبی از این جمله‌اند. مو همچنین از جانور محافظت می‌کند، مانند پوشش جوجه‌تیغی و تشی، و با افزایش اندازۀ ظاهری موجب ترساندن دشمنان می‌شود. همچنین، در نمایش جنسی مثلاً در انسان و شیر نر به‌کار می‌آید. رنگ‌آمیزی یا راست‌شدن مو ممکن است برای ایجاد ارتباط به‌کار رود. در ۱۹۹۰، دانشمندان برای اولین‌بار موفق به رشددادن موی انسان در لوله آزمایش شدند. رشد زواید رشته‌مانند نیز در دیگر جانوران، ازجمله حشرات و قورباغۀ مودار، و حتی در گیاهان مو نامیده می‌شود، هرچند واقعاً ساختاری مشابه مو ندارند.
فیزیولوژی موی انسان. هر رشتۀ مو، مانند ناخن، از یاخته‌های شاخی[۵] روپوست[۶] ساخته شده‌است. قاعدۀ آن درون کیسه‌ای با نام فولیکول یا کیسۀ مو[۷] محصور است، که در زیر آن نوعی برآمدگی قرار دارد. یاخته‌های سطحی روپوست در اطراف برآمدگی سخت میشوند و محوری ایجاد می‌کنند، که بر‌اثر رشد موی جدید از بخش زیرین، سرانجام از سطح پوست بیرون می‌آید. هر تار مو وقتی به رشد طبیعی خود رسید، می‌میرد، اما قبل از این که برآمدگی و کیسه جدیدی تولید شود که موی جدیدی را جایگزین سازد، این اتفاق نمی‌افتد. محور هر مو ساختار پیچیده‌ای دارد. در بخش مرکزی مادۀ مغزینه‌ای[۸] است که شاید هوا نیز داشته باشد. این ساختار در اطراف با مادۀ پوسته‌ای پوشیده شده‌است که متشکل از یاخته‌های شاخی طویل است. این یاخته‌ها با کوتیکولی[۹] پوشیده شده‌اند که متشکل از صفحات مسطح شاخی است و به‌شکل عرضی دور محور قرار می‌گیرند. بخش روپوست کیسۀ مو کوتیکول را می‌پوشاند که روپوستی نظیر پوست است. بخشِ دومِ کیسۀ مو، یعنی آخرین پوشش آن، نیز نظیرِ درمِ پوست است. در لایه‌های سطحی فولیکول، غلاف‌های ریشه قرار دارند که ریشۀ مو را دربرمی‌گیرند. مایعی چرب، با نام سبوم مو را نرم می‌کند. این ماده از غدد چربی‌زا ترشح می‌شود و مجاری آن در فولیکول مو بازند.
دانه‌دانه شدن پوست. برآمدگی‌های کوچکی که با راست‌شدگی مو هنگام ترس یا سرما روی پوست ظاهر میشوند، بر‌اثر انقباض غیرارادی ماهیچه‌های کوچکی با نام ماهیچه‌های راست‌کننده مو[۱۰] ایجاد میشوند.
رشد موهای انسان. عمر هر رشتۀ موی سر دو تا چهار سال است. ریزش مو معمولاً قابل توجه نیست، زیرا موهای جدید جایگزین موهای قدیم میشوند. وقتی ریزش مو با رویش موهای جدید توازن نداشته باشد، طاسی اتفاق می‌افتد. خاکستری‌شدن مو بر‌اثر سن، فرآیندی طبیعی است. از آن‌جا که هر تغییر در رنگ مو در فولیکول اتفاق می‌افتد و زمانی دیده می‌شود که مو از پوست خارج می‌شود، بنابراین موها یک شبه خاکستری نمی‌شوند. در بعضی خانواده‌ها، تکه‌های موی سفید یا سفید‌شدن زودرس مو ارثی است.
مو و انسان‌شناسی. نوع مو یکی از چندین عامل ارثی است که جمعیت‌های مجزای جغرافیایی را مشخص می‌کند. رنگ مو از مشکی تا سفید متغیر است و به مقدار رنگدانه ملانین[۱۱] در محورهای مو و نیز به ساختار مو و چگونگی انعکاس نور بستگی دارد. موی صاف با قطر نسبتاً زیاد در بین مردم آسیا معمول است، در حالی که موی اروپاییان اغلب ظریف‌تر است. مقطع محور موی تاب‌دار یک در میان مدور و بیضی است، در حالی که در موی بسیار فر این مقطع مسطح است.
بیماری‌ها. بیماری‌های گوناگونی مو را تحت تأثیر قرار می‌دهند و در واقع با بیماری‌های پوست، مانند اگزما، مرتبط‌اند. معمولاً وضعیت مو نشان‌دهندۀ سلامت عمومی است.
کچلي[۱۲]، نوعی بیماریِ قارچیِ ناراحت‌کننده و بسیار مسری است و باعث می‌شود موها بشکنند یا بریزند. کچلی تکه‌های طاسی پراکنده‌ای، به‌شکل دایره، برجای می‌گذارد. بسیاری از بیماری‌ها باعث دو نیمه‌شدن یا ریزش فراوان مو میشوند. بیماری‌های معمولی مانند تب، یا بیمای‌های مزمن مثل سل نیز شاید باعث طاسی میشوند. آلوپسیا آراتا یا طاسی پراکنده گاهی به‌صورت غیرمعمول در موی سالم هم اتفاق می‌افتد که علت آن ناشناخته است، اما این بیماری جدّی و مسری نیست و مو دوباره رشد می‌کند. اکستری‌شدن مو یا کچلی در پیری درمان ندارد.