موسیقی ترکمنی
موسیقی تُرْکَمَنی
طایفه‌هایی از قوم ترکمن (اُغوزها) بیش از هزار سال پیش در کرانه‌های رود سیحون، در ترکستان، می‌زیستند و امیران سامانی آنان را مسلمان کردند. آنان ۶۰۰ سال بعد در منطقه‌ای ساکن شدند که امروز ترکمن‌صحرا خوانده می‌شود. این منطقه در ایران شامل قسمت‌هایی از استان گلستان و بخشی از شمال غربی خراسان است. خنیاگران اسلاف تیره‌های ترکمن، اوزان نام داشتند. اوزان‌ها که کارشان ریشۀ عمیقی در آیین شمنیسم داشت، در مدح قهرمانان ایل حماسه می‌سرودند و در میان مردم از احترام ویژه‌ای برخوردار بودند. اوزان‌ها آفریننده و پایه‌گذار تمامی آثار بنیادی موسیقی ترک‌زبانان به‌شمار می‌آیند. امروز اخلاف اوزان‌ها را در ترکمن‌صحرا، باغشی یا بخشی می‌نامند. مهم‌ترین بخش موسیقی ترکمنی مجموعۀ آثاری است که بخشی‌ها می‌خوانند و می‌نوازند. بخشی‌ها نوازندگان دوتار (تامدیره)، آوازخوان و داستان‌گویند. ساز دیگری که آواز بخشی را همراهی می‌کند، قیجاق (کمانچه) است. برخی از دیگر نمونه‌های موسیقی ترکمنی ایران عبارت‌اند از آوازهای چوپانی و ساربانی با همراهی نِی، آهنگ‌هایی که با نِی برای تسکین یا درمان سرخک کودکان نواخته می‌شود، مولودخوانی، لَأله که دختران و نوعروسان آن را می‌خوانند، ذکرخوانی طلبه‌ها در حوزه‌های علمیه، هودی (لالایی)، و مویه‌ها. رقص در فرهنگ ترکمنی ایران جایگاه ویژه‌ای ندارد و از سازهای کوبه‌ای و سازهای خانوادۀ سرنا در موسیقی ترکمنی نشانی دیده نمی‌شود. موسیقی ترکمنی که تعداد نغمه‌های آن بالغ بر ۵۰۰ آهنگ است براساس چهار مقام اصلی مخمّس، تشنید، غِرق‌لَر، و نوایی شکل‌گرفته است. این چهار مقام در چهار شیوه یا سبک مختلف گرگان‌یولی، دامانایولی، ماری‌یولی، و خیوه‌یولی اجرا می‌شوند که هرکدام مربوط به ناحیه یا تیره‌ای خاص است. از سازهای متداول در ترکمن‌صحرای ایران، دوتار (تامدیره)، کمانچه (قیچاق) و چهار نوع نِی درخور ذکرند. قوپوز (قاووز)، همان زنبورک، را نیز زنان و دختران می‌نوازند.