میدان توپخانه (تهران)
میدان توپخانه (تهران)
میدانی قدیمی و مشهور در شهر تهران، واقع در شمال غربی میدان ارگ. این نام ابتدا به میدان ارگ اطلاق می‌شد. در ۱۲۹۴ق در دورۀ ناصرالدین‌شاه قاجار، پس از توسعۀ شهر تهران، با پُرکردن خندق شمالی ارگ سلطنتی (کاخ گلستان کنونی)، در زمین‌های محلۀ دولت، میدان بزرگی احداث شد که توپخانۀ جدید نام گرفت. بعدها با رواج دوبارۀ نام میدان ارگ، رفته‌رفته نام میدان توپخانه حذف شد. احداث آن دَه سال طول کشید. میدانی مستطیل و سنگ‌فرش بود که در سه سوی شمال، غرب و جنوب آن، اتاقک‌های دوطبقۀ آجری با طاق ضربی واقع بود که طبقۀ اول به توپ‌ها و اسلحه و مهمات و طبقۀ دوم به مسکن توپچی‌ها اختصاص داشت. شش خیابان که امروز لاله‌زار، فردوسی، باب‌همایون، ناصرخسرو، امیرکبیر و امام‌خمینی نامیده می‌شوند، با دروازه‌های بزرگِ کاشی‌کاری به آن راه داشتند. وسط میدان حوضِ بزرگ سنگیِ فواره‌داری ساخته شده بود که باغچه‌ای سراسری داشت و دورتادور باغچه، تفنگ‌های از کارافتاده به‌عنوان نرده و طارمی نصب شده بودند. چهار طرف باغچه، چهار سکو بود که روی هر کدام توپی قرار داشت، به اضافۀ مقداری گلولۀ توپ که به رنگ‌های رنگین‌کمان رنگ‌آمیزی شده بودند. در شرق میدان، خانۀ بزرگ و مجلل قهرمان میرزا امین لشکر، و در غرب آن سربازخانه بود. تا اواسط دورۀ پهلوی میدان مرکزی شهر و محل گردش و تفریح مردم و نقطۀ عزیمت آن‌ها به قسمت‌های مختلف شهر بود. مراسم آتش‌بازی در روزهای عید، و شترقربانی در روزهای عید قربان، که تا ۱۳۱۱ش با شتری که به‌وسیلۀ منگوله و تاقۀ شال و زنگوله و آینه تزیین می‌شد و شخصی با عنوان شاه شتر بر آن سوار بود، در آن‌جا برگزار می‌شد؛ همچنین، مراسم رژۀ ارتش در سال‌های اول حکومت پهلوی و مراسم کارناوال در میدان توپخانه اجرا می‌شد. در دورۀ رضاشاه، به‌سبب لقبِ او، میدان سپه نام گرفت و در اواخر آن دوره، مجسمۀ ایستادۀ او در وسط حوضِ میدان نصب شد. میدان توپخانه و باغچۀ آن بارها تجدیدبنا شده است. در اواخر دورۀ ناصرالدین‌شاه قاجار، در شمال آن بلدیه (شهرداری) و در جنوب آن تلگراف‌خانه احداث، و خانۀ امین لشکر نیز به بانک شاهنشاهی تبدیل شد. ساختمان بانک در دورۀ رضاشاه پهلوی تجدیدبنا و بعدها به بانک بازرگانی تبدیل شد و اکنون شعبۀ بانک تجارت است. در اواخر دورۀ قاجار، بلدیه تخریب و بازسازی شد که تا چند سال قبل جای آن را پایانۀ اتوبوس‌های شهری و مغازه‌های وسایل الکترویکی و صوتی گرفته بود. مراسم اعدام در مقابل سربازخانه انجام می‌شد. جای تلگراف‌خانه را ابتدا بی‌سیم پهلوی و سپس آسمان‌خراش شرکت مخابرات ایران گرفت. بانک سپه از ابتدا در میدان توپخانه تأسیس، و حوض میدان نیز به باغچه تبدیل شد. اهمیت و شهرت میدان توپخانه به‌جهت وقایعی است که در دورۀ مشروطیت در آن رخ داد. در ذیقعدۀ ۱۳۲۶ق و در آستانۀ دورۀ استبداد صغیر، طرفداران استبداد برای برانداختن اساس مشروطیت و مجلس شورای ملی ایران، در میدان توپخانه چادر زدند و به نطق و تظاهرات پرداختند. در آن تظاهرات عظیم که چند روز طول کشید، جمعیت هیجان‌زده چند زن و مرد آزادی‌خواه را به‌قتل رساندند و در سراسر کشور عزا و تعطیل عمومی اعلام شد و تظاهرات به شکست استبدادطلبان انجامید. در ۱۳۲۷ق، پس از فتح تهران به‌دست مجاهدان و پایان‌گرفتن دورۀ استبداد صغیر، شیخ‌فضل‌الله نوری، موقرالسلطنه، سید محمدخان صنیع حضرت، سید هاشم و اسماعیل‌خان آجودان‌باشی، و در دورۀ رضاشاه، ماشاالله خان کاشی و پیشکارش رضا پهلوان، مشهورترین کسانی بودند که در میدان توپخانه به دار آویخته شدند. در ۱۳۰۰ش، دو زن در میدان توپخانه به مجازات رسیدند. میدان توپخانه پس از انقلاب اسلامی ایران، میدان امام‌خمینی نام گرفت.