نصیرالدین طوسی، ابوجعفر محمد (طوس ۵۹۷ـ کاظمین ۶۷۲)

ابوجعفر محمد نصیرالدین طوسی;
زادروز	طوس ۵۹۷ق;
درگذشت	کاظمین ۶۷۲ق
ملیت	ایرانی
نام‌های دیگر	خواجه نصیرالدین طوسی
شغل و تخصص اصلی	ریاضی دان، اخترشناس
شغل و تخصص های دیگر	فیلسوف، متکلم و منطق دان
آثار	شکل القطاع، تحریر اقلیدس
گروه مقاله	آموزش و پرورش و اخلاق، اخترشناسی، ریاضیات، فلسفه ، منطق و کلام

نَصیرالدّین طوسی، ابوجعفر محمّد (طوس ۵۹۷ـ کاظمین ۶۷۲)

(مشهور به: خواجه نصیرالدین طوسی؛ محقق طوسی)ریاضی‌دان، اخترشناس، فیلسوف، متکلّم و منطق‌دان ایرانی. ناصرالدین، حاکم اسماعیلی‌مذهب قُهستان، او را ربود و با خود به الموت بود. سخن خواجه در الموت چندان مقبول بود که رکن‌الدین خورشاه، حاکم الموت، به توصیۀ او الموت را به خان مغول، هولاکوخان، تسلیم کرد (۶۵۴ق). خواجه در دستگاه هولاکوخان نیز جایگاهی ویژه یافت و در فتح بغداد و برافتادن خلافت عباسی (۶۵۶ق) او را همراهی کرد. برجسته‌ترین خدمت فرهنگی خواجه در این دوره، بنانهادن رصدخانه و کتابخانۀ مراغه، با استفاده از موقوفات مردم بود. خواجه در این زمان ریاست موقوفات را برعهده داشت. نقل است که هولاکوخان بی‌اذن او که ضمناً منجم دربار هم بود، کاری آغاز نمی‌کرد. خواجه، پس از درگذشت هولاکوخان (۶۶۳ق) به‌خدمت پسر و جانشینش، اباقاخان، درآمد. او تا پایان عمر در مراغه زیست و درپی سفری به بغداد درگذشت. مهم‌ترین دستاورد رصدخانه، که نخستین رئیس آن خواجه و درپی او دو پسرش صدرالدین علی و اصیل‌الدین حسن بودند، در دورۀ ریاست خواجه تنظیم و تدوین زیج موسوم به زیج ایلخانی به‌فرمان هولاکوخان بود که با همکاری شماری از منجمان بزرگ آن زمان، ازجمله علی بن عمر قزوینی و مؤیدالدین عرضی دمشقی، پس از دوازده سال به انجام رسید. زیج نصیرالدین برمبنای آخرین رصدهای آن روزگار و زیج‌های کهن تدوین شده است و از دقیق‌ترین زیج‌ها در عالم اسلام است. خواجه در طبقه‌بندی کتاب‌های کتابخانۀ بزرگ مراغه نیز نقش فعال داشت. عمدۀ شهرت خواجه نصیرالدین به‌سبب تألیفات و تحریرات یگانه‌اش در فلسفه و کلام، هندسه و ریاضیات و نجوم است. اهم آثار او به فارسی و عربی بالغ‌بر ۶۴ کتاب و رساله در موضوع‌های گوناگون فلسفی، ادبی، کلامی، نجوم، هندسه، ریاضیات، موسیقی، گوهرشناسی و جز آن‌ها، است. از آثارش: شکل‌القطاع، که از بدیع آثار هندسی تألیف شده در عالم اسلام است؛ تحریر اقلیدس، که تصحیح هندسۀ اقلیدس است؛ تذکرۀ نصیریه/ناصریه، در نجوم؛ تحریر مجسطی در نجوم؛ بیست باب در معرفت اسطرلاب؛ تجریدالکلام، که از آثار برجستۀ کلام اسلامی و شیعی به‌شمار می‌رود و شرح‌های فراوانی بر آن نوشته‌اند. شرح علامۀ حلی بر این کتاب با نام کشف‌المراد بسیار مشهور است؛ شرح‌الاشارات ابن‌سینا؛ اساس‌الاقتباس، به فارسی در منطق؛ معیارالاشعار، در عروض؛ اخلاق ناصری در اخلاق؛ اوصاف‌الاشراف در عرفان؛ المصارع و المصارع در فلسفۀ مشایی.