نظامیه

نِظامِیّه

عنوان عمومی مدرسه‌های علمیۀ اسلامی‌ که خواجه نظام الملک طوسی ( ۴۰۸ـ۴۸۵ق)، وزیر دولت سلجوقیان، در شهرهای بزرگ اسلامی، ازجمله در بغداد، اصفهان، نیشابور، بلخ، و هرات تأسیس کرد. نخستین نظامیه، در ۴۵۹ق در بغداد گشایش یافت. مدرسه‌های نظامیه، تابع سازمانی منظم و اکثراً دارای مسجد و کتابخانه و بیمارستان بودند و استادان و واعظان در آن‌جا به تربیت و تعلیم طلاب می‌پرداختند. از میان نظامیه‌ها، نظامیۀ بغداد شهرت بیشتری دارد. مدارس نظامیه غالباً اختصاص به فرقۀ شافعیه داشت و خواجه نظام‌الملک خود از پیروان این مذهب بود. ادارۀ اوقاف و امور این مدارس به‌دست متولی‌هایی بود که غالباً از طرف سلطان سلجوقی معرفی می‌شدند. استادان و واعظان نظامیه‌ها از بین مشاهیر و علمای عهد انتخاب می‌شدند و کتاب‌داران نیز از علما و ادبای بزرگ بودند. تدریس و تولیت نظامیۀ اصفهان یا صدریه با آل خجند و تصدی امور نظامیۀ نیشابور بر‌عهدۀ امام الحرمین جوینی بود؛ تولیت نظامیۀ بغداد را نوادگان خواجه نظام‌الملک داشتند. مشهورترین استادانی که در مدارس نظامیه به تدریس پرداخته‌اند عبارت‌اند از ابوحامد غزالی، صدرالدین خجندی، و ابوالفرج ابن جوزی. چند تن از شاعران مشهور ایران مانند انوری، رشید وطواط، ظهیر فاریابی، و سعدی نیز در این مدارس تحصیل کرده‌ بودند. خطیب تبریزی، که از مشاهیر فضلا و ادبای عصر خود بود، چندی کتابدار نظامیۀ بغداد بوده است. برخی از مدارس نظامیه با نام مدرسان یا محل بنای آن‌ها خوانده می‌شدند، چنان‌که نظامیۀ اصفهان با نام یکی از مدرسان آن، صدرالدین، به صدریه هم مشهور بوده است. نظامیه‌های شناخته شده در مسیر شرق به غرب عبارت بوده‌اند از نظامیۀ مرو، نظامیۀ هرات، نظامیۀ بلخ، نظامیۀ نیشابور، نظامیۀ آمل (طبرستان)، نظامیۀ اصفهان، نظامیۀ بصره، نظامیۀ بغداد، نظامیۀ موصل.